2.3. Kapitalın ölkələrarası hərəkəti və onun formaları.
Dünya təsərrüfat sisteminin meydana gəlib möhkəmlənməsi,
genişlənməsi, istehsalın və ümumiyyətlə, iqtisadi həyatın
beynəlmiləlləşməsi, qloballaşması və beynəlxalq əmək bölgüsünün
dərinləşməsi nəticəsində əmtəə və xidmətlərin miqrasiyası ilə yanaşı
kapitalın da ölkələrarası hərəkəti başlayır və sürətlənir. Kapitalın
hərəkəti ən sadə şəkildə onun bir ölkədən çıxıb digər ölkəyə daxil
olmasını xarakterizə edir. Xarici iş adamlarına və yaxud da hökumətə
kredit verilərkən, xarici banklarda pul saxlayarkən, xarici qiymətli
kağızları alarkən və bu kimi və buna oxşar əməliyyatlar həyata
keçirərkən biz kapitalı ölkədən çıxarmış oluruq və əksinə. Hazırkı
dünyada еlə bir ölkə tapmaq olmaz ki, buradan və buraya kapitallar
hərəkət etməsin. Fərq ancaq hərəkət edən kapitalların məbləğində,
intensivliyində hansı məqsədi güdməsində ola bilər. Dünya
iqtisadiyyatına güclü təsiri də kapital hərəkətinin ümumbəşəriliyindədir.
Bunsuz hazırda heç bir iqtisadi inkişafdan danışmaq olmaz.
Kapitalın hərəkətə gəlib ölkədən çıxması və özgə ölkədə müəyyən
funksiyalar həyata keçirməsi kimi qiymətləndirilən kapitalın
miqrasiyasının əsas məqsədi onun daha da şişib çoxalmasıdır. Dünya
təcrübəsində kapitalın beynəlxalq hərəkəti bir çox formalarda həyata
keçirilir. Xarici kapital qoyuluşunun ən çox istifadə edilən formaları
aşağıdakılardır (bu formalarda kapital gətirilə, aparıla və fəaliyyət
göstərə bilər).
—
1.Meydana gəlmə mənbəsinə görə dövlət və xüsusi kapital
fərqləndirilir. Xüsusi kapital dövlətin mənbələrindən olmayan
kapitaldır. Bu kapital həm hüquqi və həm fıziki şəxslər tərəfındən ya
ölkədən çıxarılır, yaxud da ölkədə qəbul edilir. Bura müxtəlif xarakterli
investisiyalar, ticarət kreditləri, banklararası kreditləşmələr daxildir.
Bunlar birbaşa dövlət budcəsi ilə əlaqədar olmurlar, lakin dövlətqanun-
qayda çərçivəsində bura müdaxilə edə bilər.
Dövlət kapital qoyuluşu dövlət tərəfindən həyata keçirilır, yəni
kapitalı ölkədən çıxaran da qəbul edən də dövlətin özü olur. Mənbə
dövlət büdcəsidır, yəni pıul vergi ödəyənlərindir.Bu formada kapital
qoyuluşu dövlət istiqrazları,
subsidiyalar, qrantlar, (töhfələr, bağışlamalar), köməklər şəklində
həyata keçirilir. Beynəlxalq təşkilatlaın vəsaitləri də (məsələn, BVF-nun
krediti) dövlət kapital qoyuluşuna aid edilir.
2.Yerləşdirmə müddətinə görə kapital qoyuluşu qısa, orta və
uzunmüdətli formalara ayrılır. 15 ildən çox miiddətə nəzərdə tutulan
kapital qoyuluşu ən böyük əhəmiyyət kəsb edən qoyuluş hesab olunur
və əsasən sahibkarlar tərəfindən həyata keçirilir.
3. İtifadə edilməsi baxımından kapital qoyuluşu suda kapitalı və
sahibkar kapitalı ola bilər. Ssuda kapitalında məqsəd faiz şəklində
mənfəət əldə etməkdir. Sahibkar kapitalı adətən xüsusilər tərəfındən
həyata keçirilir və istehsala yönəldilir. Məqsəd dividend şəklində
mənfəət əldə etmək üçün hüquqi məkan əldə etməkdir.
4.Məqsədinə görə sahibkar kapitalı birbaşa və portfel kapital
qoyuluşlarına bölünür. BVF-nun vcrdiyi izahata görə birbaşa
investisiyanın mahiyyəti ondadır ki, investor pulunun yönəldiyi
obyektin (müəssisnin) idarə edilməsində, ona nəzarətin həyata
keçirilməsində bilavasitə hüquqa malik olur. Bunun üçün ona müəssisə
aksiyajarının 10%-nə sahib olmaq kiiayət edir. Portfel investisiyalar bu
cür nəzarət hüququ vermir, investorun əlində müəssisə aksiyalarının
10%-
dən azı toplanır. Bu imkan verir ki, investor uzun müddətə gəlirləri
əldə etmək hüququ qazansın. Lakin tocrübə göstərir ki, birbaşa və
portfel investisiyaları arasında sərhəd bir çox cəhətdən şərtidir.
Payçıların sayı çoxaldıqda müəssisəyə nəzarət hüququnu 10%
aksiyalara sahib olmadan da həyata keçirmək mümkündr. Ona görə ki,
aksiyaların nisbi çoxluğuna malik olan şəxslər cəmiyyətin
nizamnaməsinə görə idarəetmə və nəzarət funksiyalarını həyata keçirə
bilərlər.
Əyanilik üçün şəkıl 1 və şəkil 2-də kapitalın hərəkətinin müxtəlif
formalarının mümkün varinatları göstərilmişdir.
isə xarici kapital qoyuluşunun həcmi 4 dəfədən də çox artdı. Növbəti 4
qat artmaq cəmi 10 ilə başa çatdı (1980-1990-cı illər). Məhz bu dövrdə
xarici kapital qoyuluşunun məbləği 1,7 trilyon ABŞ dollan həddinə
çatdı. 1996-cı ildə bu məbləğ artıq 3,0 trilyon ABŞ dolları təşkil edirdi.
Qeyd edək ki, bu məbləğin onda doqquzuna beynəlxalq korporasiyalar
tərəfındən nəzarət edilir. Kapitalın miqrasiyasının bu sürtələ artmasında
dünya təsərrüfat sistemində baş verən mütərəqi dəyişikliklərin rolu olsa
da əsas amil rolunu TMK-lar oynamışlar. Onların kapitalı keçmiş
ənənəvi formalarda yox, istehsal şəklində ixrac etməsi də burada az rol
oynamamışdır.
Artıq qeyd etdiyimiz kimi dünyada çətin bir ölkə tapmaq olar ki,
о kapitalın ixracı və idxalı ilə məşğul olmasın. Lakin təhlili
dərinləşdirdikdə səhnə dəyişir. Bu sahadə lider ölkələr, regionlar, qitələr
mövcuddur. Liderlər sırasında ABŞ, Avropa Birliyi və Yaponiya xüsusi
yeri tuturlar. Bu üç nəhənglər kapitalın ixracı və idxalı üzrə ümumi
həcmin dörddə beşini öz əllərində saxlayırlar.
1990-
cı illərin ortalarında xaricdə kapital yerləşdirən ölkələrin
sırası belə olub: ABŞ (706 milyard dollar), Böyük Britaniya (319),
Yaponiya (306), Almaniya (225) və Fransa (201). Diqqəti cəlb edən
cəhət ondan ibarətdir ki, bu ölkələr kapitalı qəbul etməkdə də liderdirlər.
Baxılan dövrdə ABŞ 565 milyard dollar məbləğində kapital idxal
edərək birinci yeri tutumuşdur. Sonrakı yerlər belə olmuşdur: Böyük
Britaniya (244
), Fransa (162), Almaniya (134), Çin (təxminən 129),
İspaniya (təxminən 129).
İnvestisiyanın miqrasiyası yer kürəsinin digər yerlərində də
müşahidə edilir. İnkişafda olan ölkələrdə yerləşdirilən kapitalın ümumi
məbləğinin 65%-i Asiyanın, təxminən 27%-i Latin Amerikasının, qalanı
isə (təxminən 8%-i) Afrikanın payına düşür.
Cənubi, Şərqi və Cənubi-Şərqi Asiya külli miqdarda kapital
yerləşdirilən regionlardır. 1995-ci ildə bu regiona yönəldilən kapital
qoyuluşunun həcmi 65 milyard ABŞ dolları miqdarına olmuşdur ki, bu
da həmin ildə inkişaf edən ölkələrin hamısında kapital qoyuluşunun
üçdə ikisi demək idi.
1992-
ci ildən Çin birbaşa xarici investisiya qəbul edən ölkədir. Bu
cür investisiyanın həcmi 1995-ci ildə 38 milyard dollara çatmışdı.
Dostları ilə paylaş: |