Aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ
Yüklə 7,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
256
nümunələrinin zədələnmə səviyyəsi öyrənilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, mənənələr periodik olaraq kütləvi çoxalması nəticəsində əsasən, yumşaq və bərk buğdalara ciddi ziyan vurur. Bitkilərin 50%-dən yuxarı sirayətlənməsi məhsul itkisinə təsir edir. Açar sözlər: Payızlıq buğda, mənənə, sürfə, həyat tsikli, iqtisadi zərərvurma həddi, bitkilərin zədələnməsi, aqrotexniki və kimyəvi mübarizə Ключевые слова: Озимая пшеница, тля, личинка, жизненный цикл, экономический порог вредоносности, устойчивость, повреждение растений, агротехнические и химические меры борьбы
damage of plants, agrotechnical and chemical control
Azərbaycanda əkin sahəsinə görə dənli bitkilər içərisində buğda əsas yer tutur. Zərərvericilər, xəstəliklər və alaq otlarının təsirindən buğda bitkisinin məhsuldarlığı xeyli aşağı düşür. Respublikanın müxtəlif bölgələrində bir çox zərərvericilərin dövrü olaraq kütləvi çoxalması və buğda bitkisinə ziyan vurması tez-tez müşahidə olunur. Bitkilərin zədələnməsinin qarşısının alınması üçün zərərli orqanizmlərin müəyyən olunaraq öyrənilməsi, xəstəlik və zərərvericilərə davamlı sortların seçilməsi, aqrotexniki və kimyəvi mübarizə tədbirlərinin vaxtında və düzgün aparılması bir çox hallarda bitkilərin zədələnməsinin qarşısını alaraq, məhsul itkisini aradan qaldırır. Zərərvericilərin təsirini azaltmaq üçün davamlı sortların yaradılması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Davamlı sortlar zərərvericilərlə ya zədələnmir, ya da bu zədələr zəif olduğundan məhsul itkisi minimum səviyyəyə düşür, eyni zamanda kimyəvi mübarizəyə ehtiyac olmadığından ətraf mühitin çirklənməsinin də qarşısı alınır (Голышин Н.М., Захаренко И.А. 1986). Aparılmış tədqiqatlar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, taxıl əkinlərinə ziyan vuran əsas zərərvericilərdən biri də mənənələrdir. Azərbaycanın taxılçılıqla məşğul olan bütün rayonlarında mənənələr yayılmışdır. Tədqiqatın əsas məqsədi taxıl əkinlərində mənənələrin biodinamikasının, zərərvurma səviyyəsinin müəyyən olunması, ona qarşı davamlı buğda nümunələrinin seçilməsi və gələcəkdə onlardan seleksiya prosesində istifadə edilməsindən ibarət olmuşdur. Vegetasiya müddətində mənənələrin əkin sahələrində görünməsi, yayılması, sıxlığı, inkişafı, zərərvurma həddi, sortların yoluxması, zədələnmə səviyyəsi və s. göstəricilərin öyrənilməsi üçün erkən yazda bitkilərin kollanma fazasından başlayaraq məhsul yetişənədək müşahidə aparılmışdır. Qeyd etdiyimiz məsələləri öyrənmək üçün Ümumittifaq Bitki Mühafizəsi İnstitutunun hazırladığı xüsusi metodikalardan (Радченко Е.Е., Семенова А.Г. 1988; Гуслиц И.С., Шапиро И.Д.1983) və ümumi entomoloji metodlardan istifadə olunmuşdur (Чесноков П.Г. 1956). Həşəratları müəyyənləşdirmək üçün entomoloji torba vasitəsilə çalma ilə bioloji material toplanmış və laboratoriyada analiz olunmuşdur. Bitkinin boruyaçıxma, sünbilləmə fazalarında gövdədə, yarpaq və 257
sünbüldə mənənələrin say dinamikası və buğda sotlarını zədələməsi müəyyən edilmişdir. Mövzu üzrə tədqiqat işləri 2014-2015-ci illər ərzində Abşeron Yardımçı Təcrübə Təsərrüfatı və Tərtər Bölgə Təcrübə Stansiyasındakı buğda əkinlərində yerinə yetirilmişdir. Tədqiqat obyekti kimi taxıl sahələrində müşahidə olunan mənənələr yerli və gətirilmə sortlar götürülmüşdür. 2015-ci ilin vegetasiya müddətində Respublikanın əksər taxılçılıq zonalarında o cümlədən, Abşeron YTT-da zərərverici həşəratların inkişafı üçün əlverişli şərait olmuşdur. Əvvəlki illərdə İZH-i keçməyən Taxıl Mənənəsinin say dinamikasında artım müşahidə olunmuş və əksər buğda nümunələri bu zərərvericilərə müxtəlif səviyyədə yoluxmuşlar. Mənənələrin buğda əkinlərində yayılması bu zona üçün təsadüfi deyil, lakin say dinamikasının belə yüksək olması periodik xarakter daşıyır. Mənənələr Bərabərqanadlılar dəstəsinin (Homoptera) Mənənələr yarımdəstəsinə (Aphidinea) daxildir. Ölçüləri 1-4 mm böyüklükdə olan qanadlı və qanadsız formaları olmaqla taxıl bitkilərinin bütün hissələrində yaşaya bilir. Başlıca olaraq partenogenetik (bakirə) yolla çoxalırlar. Dişiləri 25-100-ə qədər diri süfrə doğur (yalançı baladoğma). İl ərzində 15-17-yə qədər nəsil verirlər, əlverişli şəraitdə mənənələr kütləvi surətdə çoxalır və taxıl bitkilərinə böyük zərər vururlar (Məmmədova S.R., Xəlilov B.B.1986). Mənənələrin özünəməxsus inkişafları vardır. Bu inkişafdan asılı olaraq onlar iki bioloji qrupa köçəri və oturaq mənənələrə bölünür. Köçəri mənənələrin həyatı iki bitki ilə bağlıdır və mövsümdən asılı olaraq qanunauyğun tərzdə bir bitkini digəri ilə əvəz edir. Bu mənənələr bütün yay ərzində dənli taxıl bitkiləri ilə qidalanır və çoxalır. Payızda qanadlı fərdlər ağaclar üzərinə uçur və qışlamaq üçün orada da yumurta qoyur. Məsələn, meşə gilası mənənəsi (Rhopalosiphumpadi L.) yazda bu bitki üzərinə yumurta qoyur. Bir müddət keçdikdən sonra onun koloniyaları əmələ gəlir və may ayından etibarən artıq qidalanmış mənənələr yulaf, çovdar, qarğıdalı, digər mədəni və yabanı taxıl bitkiləri üzərinə keçərərək, bütün yay müddətində bu bitkilər üzərində bakirə yolla çoxalır. Oturaq mənənələrin bütün inkişafı dənli bitkilər üzərində gedir. Payızlıq dənli bitkilər üzərinə qoyulmuş yumurtalar qışlayır. Yazdan başlayaraq payıza qədər arası kəsilmədən bakirə çoxalma gedir. Əgər bu dövrdə mənənə üçün əlverişli olmayan qida mühiti əmələ gəlirsə o zaman yayılmağa qadir olan qanadlı fərdlər əmələ gələrək nisbətən zəif və hələ tam kobudlaşmamış dənli bitkilər üzərinə keçir. Doğrudur, burada da bir bitkidən digər bitkiyə keçmə halları olur, lakin hər iki halda onun qida mühiti dənli bitkilərdən ibarətdir. Taxıl bitkilərinə əsasən Böyük Taxıl mənənəsi (Sitobion avenae F.), Adi taxıl mənənəsi (Toxoptera graminum Rond.), Arpa mənənəsi (Brachycolus noxius Mordv.) ziyan vururlar (Павлов И.Ф. 1983; Орлов В.Н. 2006). Böyük taxıl, Adi taxıl və Arpa mənənəsi köçəri olmayan mənənələrə aiddirlər. Böyük Taxıl mənənəsi buğda bitkisindən əlavə arpa, çovdar, vələmirə də ziyan vurur. Qanadsız fərdlər digər mənənələrdən bədən ölçüsünün daha iri (2,5-3,2 mm) olması ilə fərqlənir. Yaşılımtıl və ya sarı-qonur rəngli olub, ayaqları və bığcıqları, şirə sovuran borucuğunun uzun olması ilə fərqlənirlər. Sünbüllər üzərində açıq
Yüklə 7,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|