Aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ
Yüklə 7,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
328 toxumlarda qeydə alınmışdır. Ehtimal olunur ki, dənli bitkilərin müxtəlif sortları və növləri p.Alternaria göbələkləri ilə sirayətlənməyə fərqli reaksiya göstərirlər, bu ziyanvericiliyə təsir edir. Eləcə də, müxtəlif amillərin, ilk növbədə bitkinin sortu, göbələyin növü və ətraf mühitin şəraiti kimi amillərin (temperatur, rütubət və s.) mümkün olan qarşılıqlı əlaqəsini nəzərə almaq lazımdır [4]. Şərh edilmiş faktlar qara rüşeym simptomları və dənin alternariozu olan toxumlarda bitkilərin boy atmasına neqativ təsir edən səciyyəvi (tipik) olmayan fizioloji proseslərin gedişindən xəbər verir ki, bu da sözsüz qara rüşeymi və dənin alternariozunu xəstəlik hesab etməkdə davam etməyə imkan verir. Buğda sünbülünün qaralması – adətən p. Alternaria göbələkləri ilə asossiasiya edilən xəstəlikdir. A.alternata, c. Herbarium, b. Cinerea göbələkləri buğda sünbüllərinin qaralması xəstəliyinin törədiciləridir. Şəki-Zaqatala bölgəsinin payızlıq buğda əkinlərində apardığmız fitosanitar müşahidələr və məhsuldan götürülən dənlərin fitoekspertizaları göstərir ki, alternaria cinsindən olan göbələklərlə sirayətlənmə kifayət qədərdir və xəstəliyin intensivliyi yüksək rütubət və güclü yağışların təsirindən artır. Havanın yüksək rütubətliliyi və sünbülün üzərində su damcısının mövcudluğu zamanı, yəni sıx-sıx və bolluca yağıntıların və ya şehin düşdüyü zaman taxılın yetişdiyi dövrdə meydana gəlir. Belə şəraitlərdə sünbülün üzərində intensiv şəkildə, ilk növbədə sporları atmosferin yerə yaxın qatında daha çox sayda əmələ gələn, soprofit göbələklər inkişaf edir. Adətən belə göbələklər Alternaria, Cladosporium, Epicoccum fəsiləsindən olan, nadir hallarda başqa fəsilədən olan növlərdir. Erkən sirayətlənmə və sirayətlənmiş sünbüllərin uzun müddət yığılmamış vəziyyətdə qaldığı zaman, ehtimal olunur ki, yetişmə prosesi müəyyən dərəcədə pozula bilər, bundan əlavə göbələk dənə keçə bilər. Həmçinin dənin göbələklərlə güclü şəkildə sporlandığı zaman onun allergenliliyinin artdığını unutmaq lazım deyil. Alternaria və Clodosporium sporları – daha geniş yayılmış göbələk mənşəli aeroallergenlərdən biridir. Bununla belə p.Alternaria göbələklərinin və onların metobolitlərinin toxumlara zərər vura bilməsi istisna edilmir, məsələn, zəif fizioloji olaraq yetişməmiş toxumlar. Məlumdur ki, Alternarianın bir çox növləri bitki toxumalarını zədələyən və onun böyüməsini dayandıran fitotoksinlər əmələ gətirirlər. Bizim tərəfimizdən 2013-2015-ci illərdə ADAU-nun fitopatologiya laboratoriyasında aparılan analizlərlə müxtəlif bölmələrdən olan Alternarianın cinslərinin buğdanın cücərtilərinə təsiri yoxlanılmışdır. Xırda sporlu növlərin bitki filtratının tərkibində cücərtilərin boy atmasını dayandıran maddə vardır.
Dənli bitkilərin generativ orqanlarının Alternarianın növləri ilə sirayətlənməsi unun çörək keyfiyyətinin pisləşməsinə gətirə bilər. Toxumun alternariozu çörək bişirməyə ciddi ziyan vurmur. Toxumların Alternaria cinsləri ilə sirayətlənməsinin daha çox təhlükəli nəticəsi kimi, insan və heyvanlar üçün zərərli olan göbələk metobolitlərinin mikotoksinlərinin əhəmiyyətli miqdarda toplanmasını hesab etmək lazımdır. Məsələn, müxtəlif ölkələrdə buğdanın toxumunda alternariol (1050 mkq/kq qədər), alternariolun monometil efiri (1426 mkq/kq), tenuazon
329 turşusu (6432 mkq/kq qədər) və Alternarianın digər toksinləri aşkar edilmişdir. Bütün bu məhlullar Alternarianın xırda sporlu növləri tərəfindən ifraz edilir və
daha qeyd edək. Bitkilər, bakterialar, quşlar və insan limfositləri üzərində aparılan tədqiqatlar Alternarianın xırda sporlu növlərinin mutagen, terogen və toksiki təsirini meydana çıxarmışdır. A.tenuissimanın bitki filtratının toyuq embrionları üçün toksiki olması sübut olunmuşdur. Onlar üçün tenuazon turşusunun ölüm dozası (ÖD 50 ) yumurtaya 548 mkq təşkil edir, yəni ki, məsələn, 85 q buğdanın tərkibində olan miqdarda. Çətin ki, qidada və ya heyvan yemində mikotoksinlərlə belə çirklənmiş taxılın istifadə edilməsini sağlamlıq üçün təhlükəsiz hesab etmək olar [8]. Alternarianın miselisinin qida allergeni kimi rolu öyrənilməmişdir. Ola bilsin ki, o yetərincə qiymətləndirilməmişdir. Nəzərə alsaq ki, bu göbələklərin havadakı sporları çox vaxt insanlarda atopik rinitlərin və astmanın əmələ gəlməsinə gətirir, onda mövzunun aktuallığını başa düşmək olar. Ekoloji dərinlik və Alternarianın xırda sporlu növlərinin infeksiyaları kimi, A.infectorianın kompleksinin də infeksiyalarının qorunması üsulları ümumi olaraq oxşardır. Infeksiyanın güclü mənbəyi sirayətlənmiş bitkilərdir (xüsusilə quruyan aşağı yarpaqları ilə qocalan bitkilər, bar verməsi sona çatan bir illiklər) və vaxtaşırı şeh və yağışlarla isladılması şərti ilə istənilən bitki qalıqlarıdır. Vegetasiya müddəti ərzində (əsasən ortalarında və sonunda) əlverişli hava şəraiti zamanı torpaqdan bir neçə metr yüksəklikdə həmişə yüksək konsentrasiyada (qatılıq) Alternarianın soprotrof növlərinin inokulyumları mövcuddur. Bu tez-tez əkinçilik mədəniyyətinin yüksək olmadığı, əkinlərin yüksək dərəcədə alaqlandığı, istifadəsiz qalmış sahələri olan, köhnə kökümeyvəli bitkilərin gövdə və yarpaqlarının yığınlarının təmizlənmədiyi və s. təsərrüfatlarda müşahidə olunur. Alternarianın toksigen fakultativ parazitik növlərinin yüksək potensial təhlükəsini nəzərə alaraq onlara qarşı kompleks mübarizə tədbirləri aparılmalıdır. Nəzərə alsaq ki, taxıl toxumlarının alternaria göbələkləri ilə yoluxması cücərtilərin sağlamlığını aşağı salan başlıca amildir, onda ilk növbədə toxumlar genis spektrli fungisidlərlə dərmanlanmalıdır. Toxumun dərmanlanması nəinki alternaria cinsinə aid olan xəstəliklərin eyni zamanda bərk və toz sürmə, kök çürüməsi, fuzarioz, qar kifi xəstəliklərinin də qarşısını alır. Xəstəliyi törədən göbələklər taksonomik baxımdan müxtəlif taksonlarda birləşirlər. Hər bir xəstəlik törədici özünəməxsus simptomlar əmələ gətirir, məhsuldarlığa bu və ya digər dərəcədə zərər vururlar. Ona görə də bu xəstəlik törədicilərin buğda bitkisinə vurduğu zərəri minimuma endirmək üçün sahədə yüksək aqrofon yaradılmalıdır. Növbəliəkin, düzgün sələf bitkisi, torpağın aqrokimyəvi analizinə uyğun balanslaşdırılmış mineral gübrələr verilməsi, alaqlara qarşı elmi əsaslarla mübarizə və s. xəstəlik faizini minimuma salmağa zəmin yaradır. Sahələrdə xüsusi olaraq pas xəstəliklərinə qarşı alto-super, tilt, impakt, reks-duo kimi preparatlarla aparılan kimyəvi çiləmələr bu xəstəlik törədicilərində sporlarına öldürücü təsir göstərir.
Yüklə 7,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|