Aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ
Yüklə 7,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
326 Taxılda məskunlaşan mikroorqanizmlər onun toxumluq, texnoloji və sanitar- gigiyenik xüsusiyyətlərinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Alternaria növündən olan göbələklərə, demək olar ki, bütün dünyada əsas taxıl bitkilərinin (buğda, arpa, yulaf, çovdar və s.) toxumlarında, başqa göbələklərə və bakteriyalara nisbətən daha sıx rast gəlinir və taxılın mikrobiotasının ən adi komponentini təşkil edirlər. Taxıl bitkilərinin alternariozu promlemi çoxdan yaranmışdır. Rusiyada bu xəstəliklərə hələ XX əsirin əvvəllərində diqqət yetirilməyə başlanmışdır. Kursk vilayətində çovdar və arpada Alternaria göbələklərinə sıx-sıx rast gəlindiyinə dair ilk məlumatlar 1903-cü ilə təsadüf edir. [2]. Hal-hazırda taxıl bitkilərinin alternariozu taxılçılıqla məşğul olan bütün ölkələrdə geniş yayılmışdır ki, bunu son illərin nəşrləri də sübut edir. Uzun tarixli olmasına baxmayaraq dənli bitkilərin alternariozlarının öyrənilməsi hal-hazırda da öz aktuallığınıitirməmişdir. Ənənəvi olaraq p.Alternaria göbələkləri ilə əlaqələndirilən xəstəliklərin etiologiyası və zərərvericiliyinə dair biri-birinə zidd olan fikirlər mövcuddur. Bu qrupdan olan göbələklərin nümayəndələrinin sistematikası dolaşıq və bəzən mübahisəlidir ki, bu da təyinedilmə (identifikasiya) zamanı yol verilən səhvlərin səbəblərindən biridir. Yalnış eyniləşdirilmə, Rusiya ədəbiyyatında qalan bəzi əfsanələr, hərdən isə beynəlxalq miqyasda sıxıntılar doğurur. Alternaria növünün, taxılı kontaminasiya (bir neçə hadisənin biri-birinə qarışdırılması) edən sürətli və doğru eyniləşdirilməsinin olmaması 2002-ci ilin oktyabr ayında Braziliyanın karantin xidmətləri və Ukraynanın buğda ixracatçıları arasında mübahisəyə gətirdi ki, bu da Ukraynanın ciddi maliyyə itkisinə səbəb oldu. Az məlum olan göbələklə sirayətlənməsi səbəbindən 82 min ton buğdanın idxalı dayandırıldı. Nəticədə göbələk A.triticina kimi müəyyən edilmişdir ki, bu da karantinin qaldırılmasına imkan verdi. Son illərdə p.Alternaria göbələyinin tədqiqatlarında bəzi nailiyyətlər əldə olunmuşdur. Bu növün, bir çox ziddiyyətləri (lakin hələlik hamısını deyil) aradan qaldıran və növlərin adlarının böyük çoxluğunda qayda-qanun yaradan sistematikasının araşdırılması aparılmışdır. Onun bir çox növlərinin genişlənməsi daha yaxşı tədqiq edilmişdir. Eyni zamanda, əlverişsiz hava şəraitinin təsirinə məruz qalmış taxılın biokimyəvi və fizioloji xüsusiyyətlərinin tədqiqatlarından maraqlı nəticələr əldə olunmuşdur. Bu nailiyyətlər bizim taxılın alternariozu barədə olan təsəvvürlərimizə düzəlişlər edir. Rusiya ərazisində2000-2012-ci illər ərzində buğdanın, arpanın və digər dənlilərin toxumunda Alternarianın aşağıdakı növləri aşkar edilmişdir:
kompleksinin növləri. Yuxarıda sadalanan göbələklər p.Alternarianın yalnız morfoloji əlamətlərinə görə deyil, həm də ekoloji xüsusiyyətlərinə və praktiki əhəmiyyətinə görə fərqlənən üç müxtəlif bölmələrinə aiddirlər. Alternariyanın dənli-taxıl bitkilərində daha çox üç növü geniş yayılmışdır. Başqalarına nisbətən daha çox A.tenuissimaya rast gəlinir, daha seyrək, lakin hər yanda A.alternata və A.arborescens aşkar olunur. Rusiyada bu patogenlərlə sirayətlənməyə yüksək dərəcədə buğda və arpa toxumları meyillidirlər. Onların
327 sirayətlənməsi 30-90%, orta hesabla təxminən 50% təşkil edir. Ölkənin avropa hissəsində ümumilikdə o, iki dəfə aşağı idi və nadir hallarda 50% keçirdi. A.alternata növü onun “gerçək” zəif anlamında taxıl nümunəsinin yalnız 10-15% aşkar olunurdu. Onunla sirayətlənmə hesablanmış faizləri aşmırdı. A.arborescens növü də az rast gəlinən idi, lakin bəzi yerlərdə A.alternataya nisbətən daha sıx rast gəlinirdi. Bu bölmənin bütün sadalanan növləri öz bioloji və təsərrüfat xüsusiyyətlərinə görə oxşardırlar. Alternarianın xırda sporlu növlərini müxtəlif bitkilərin, həmçinin də buğdanın alt qoca yarpaqlarında aşkar etmək çətin deyil. Sağlam yarpaqları bu növlərlə sirayətləndirmək cəhdləri, ən azı laborator şəraitdə az-çox əhəmiyyətli dərəcədə sirayətlənməyə gətirib çıxarmır. Başqa göbələklərlə sirayətlənmə, mexaniki zədələnmələr və həmçinin yarpaqların yaşı (qocalması) toxumada Alternarianın xırda sporlu növlərinin inkişaf etməsinə və nekrotik ləkələrin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Tez-tez bu növlər başqa patogenləri müşayiət edir və xəstəliyi gücləndirməyə və bununla itkini artırmağa qadirdirlər. Məlumdur ki, sünbülün p.Alternaria göbələkləri ilə sirayətlənməsi çiçəklənmə anından başlayır. Bu zaman baş verən generativ orqanların sirayətlənməsi dənmeyvələrin yoluxmasına gətirir (dənin alternariozu və qara rüşeym), bu zaman infeksiya rüşeymə daxil olmadan üst qatlarda mövcud olur. Daha gec mərhələrdə sirayətlənmə zamanı göbələklər əsasən pulcuqlarda məskunlaşır (qara sünbül) və nadir hallarda dənmeyvələrə daxil olurlar. Müxtəlif fenofazalarda baş verən sirayətlənmə müxtəlif əlamətlərin və müxtəlif fitosanitar nəticələrin əmələ gəlməsinə səbəb olur [1]. Son iyirmi ilin tədqiqatları göstərir ki, qara rüşeymin əsas səbəbi göbələk infeksiyası deyil, ehtimal olunur ki, toxumda fenol maddələri oksidləşdirən peroksidazanın yüksək aktivliyi ilə bağlı biokimyəvi reaksiyadır. Avstraliyalı tədqiqatçılar tərəfindən nəticədə müəyyən olunmuşdur ki, qara rüşeymin simptomları toxumun stress və digər zülalları istehsal etməsidir [5]. Əvvəllər qara rüşeymin və toxumun alternariozunun inkişaf etməsinə səbəb olan abiotik amillərin tədqiqatları zamanı, hər iki patologiyaya, adətən eyni xəstəlik kimi baxılırdı, Alternarianın cinsləri isə yanlış identifikasiya edilmiş, buna görə də nəticələrin izahı çətinlik yaradır. Bununla belə, göstərək ki, bir sıra müəlliflərin məlumatlarına uyğun olaraq, qara rüşeymin və toxumun alternariozunun əmələ gəlməsinə çiçəkləmə-yetişmə mərhələsində oxşar abiotik amillər – güclü yağışlar, davamlı şeh, bolluca suvarma, havanın yüksək rütubəti, və cüzi dərəcədə ekstremal temperaturlar səbəb olur [6; 7]. Xəstəliklərin zərərvericiliyi ayrı-ayrılıqda öyrənilməmişdir. Buğdanın bir neçə nümunəsi əsasında müəyyən olunmuşdur ki, koleoptilin Alternaria ilə sirayətlənmiş və qara rüşeym simptomları olan toxumlardan böyüməsinin sürəti nəzarətdəkinə nisbətən aşağı idi, həmçinin toxumların 22 0 C inkubatorda yetişdirilməsi zamanı fərq 15 0 C nisbətən əhəmiyyətli dərəcədə idi [3]. Beləliklə, qara rüşeymli toxumların 10 günlük koleoptilinin uzunluğu məhsulun ilindən və temperaturdan asılı olaraq nəzarətdəkinə nisbətən 0.1-9.3% az idi. Koleoptilin uzanmasının daha güclü dayandırılması may, iyun və avqust aylarında çox sayda yağıntıların düşdüyü, lakin iyul ayının quraq keçdiyi daha sərin illərdə əldə olunan Yüklə 7,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|