Arif Rəhimoğlu
Yüklə 1,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
63 ədəbi dili zənginləşdirmək olmaz və quşqusuz, öz dil normamız 24 (“Sizə təşəkkür edirik”) ola- ola gərəksiz alınma normanı ədəbi dilə gətirmənin anlamı yoxdur. 6. Yazımızın düzənlənməsində az-çox rol oynaya biləcək bütün yazı qaydaları açıq- aydın göstərilməli və heç bir boĢ alan buraxılmadan hər sahədə standart normanın nə olması ortaya qoyulmalıdır. Çünki 45-50 milyonluq Azərbaycan toplumunun bütövləşmiş standart yazı qaydalarına yiyələnə bilməsi üçün öncə önəmlilik düzeyinin ən aşağı ucundan tutmuş ən yuxarı ucunadək bütün yazı qaydalarının dəqiq bilinməsi gərəkir. Özəlliklə, hamı üçün gərəkli “Azərbaycan türkcəsinin imla sözlüyü” (yaxud çap edilmiş adı ilə “Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti”) kimi özül qaynaqlarda bütün qaydalar verilməli və bütün durumlar üzrə yazımızın standart qaydaları göstərilməlidir. Yalnız bundan sonra ayrı-ayrı kəsimlər üçün ən önəmli və aparıcı yazı qaydaları seçilib yarımçıq halda ortaya qoyula bilər. 7. Ġmla (ümumiyyətlə, ədəbi dil) normaları üzrə bütövləĢmə sorunu bir yandan Azərbaycan türkcəsi ədəbi dilində, o biri yandan isə çağdaĢ türk ədəbi dilləri arasında özünü göstərməkdədir. Ona görə də, Azərbaycan türkcəsi ədəbi dilində orfoqrafiya normalarının bütövləşməsinə çalışmaqla yanaşı, Azərbaycan türkcəsi, Türkiyə türkcəsi, özbək türkcəsi, qazax türkcəsi, qırğız türkcəsi, türkmən türkcəsi, uyğur türkcəsi, tatar türkcəsi vb. çağdaş türk ədəbi dilləri arasında orfoqrafiya normalarının bir-birinə yaxınlaşmasına və uyğunlaşmasına da özəl diqqət yetirilməlidir. Çağdaş türk ədəbi dillərində bir-birindən öyrəniləsi məsələlər az deyil. Örnəyin, Azərbaycan türkcəsinə yönəlik araşdırmalarda varlığı tək olan əşya adlarına xüsusi isim (=özəl ad) deyilir və onların ilk hərfinin böyük yazılması bir qayda olaraq irəli sürülür; varlığı tək olmayan eynicinsli əşyaların adları isə ümumi isim sayılır və onların kiçik hərflə yazıldığı bildirilir. Deməli, adların özəl və ümumi adlara ayrılmasının məntiqi bölgü özülü varlığı tək olan – varlığı tək olmayan anlayışıdır. O halda millət, xalq, oymaq, boy, dil, din, mifik surət vb. bu kimi varlığı tək olan adların özəl ad sayılıb böyük hərflə yazılmaması məntiqi bölgü özülünün vahidliyi ilkəsinə zidd deyilmi? Quşqusuz, ziddir və bu uyğunsuzluq Azərbaycan orfoqrafiya normalarının yanlışlıqlarından sayılmalıdır (Bu yanlışlıq hələ rəsmən düzəldilmədiyi üçün və yazımızda ikilik yaranmasın deyə biz indilik özəl adları kiçik hərflə yazmaqda davam edir, ancaq inanırıq ki, bunlar gələcəkdə böyük hərflə yazılacaqdır). Çağdaş Türkiyə türkcəsi yazı qaydalarında isə millət, boy, oymaq, dil, ləhcə, din, məzhəb, mifologiya ilə bağlı adlar özəl ad sayılır və böyük hərflə yazılır ki, bizcə, doğrusu da budur və bu doğru qaydanın Azərbaycanda da qəbul edilməsi çox gərəklidir. Quşqusuz, qardaş türk ədəbi dilləri ilə uyğunlaşma anlayışı heç də o anlama gəlməz ki, o biri türk ədəbi dillərində olan nə varsa hamısı doğrudur və qəbul edilməlidir. Örnəyin, 64 Türkiyə türkcəsi yazı qaydalarında yabançı özəl adların yazılış qaydalarındakı bir uyğunsuzluğa ötəri toxunaq. Qaydalarda deyilir ki, rus özəl adlarının, yaxud yunan adlarının yazılıĢında rus, yaxud yunan hərflərinin səs dəyərini qaĢılayan türk hərfləri yazılır (örn.: Bolşevik, Brejnev, Çaykovski, yaxud Homeros, Platon vb.). Bizcə, bu qayda çox gözəl və bütün türk ədəbi dilləri üçün keçərli ola biləcək bir qaydadır. Ancaq bunun ardınca göstərilir ki, latın yazı sistemini iĢlədən dillərdəki özəl adlar özgün biçimləri ilə (yəni qaynaq dildə olduğu kimi) yazılır; örn.: Beethoven, Byron, Rousseau, Shakespeare vb. Bu yazılışın törədəcəyi çətinlikləri bir az asanlaşdırmaq üçün də məsləhət görülür ki, Batı dillərində işlədilən adların oxunuşları ayrac içində göstərilə bilər: Shakespeare (Şekspir) vb. kimi. Açıq-aydın ortadadır ki, burada çox doğru olan qaynaq dildəki hərflərin səs dəyərini qarĢılayan türk hərfləri yanaşması unudulur və məntiqi bölgü özülü pozularaq latın yazı sistemli dillərin yazı qaydalarından asılılığa gedilir. Ancaq o dillərdə özünü göstərən hərf birləşmələrinin türk yazı sisteminə gətirilməsi qatma-qarışıqlıq yaratmaqdan başqa bir nəsnə deyil və türk dilləri baxımından heç bir anlam daşımır. Məntiqi bölgü özülü pozulmamalıdır və hansı yazı sistemli qaynaq dilə aid olur-olsun, bütün yabançı adlar, sözlər qaynaq dildəki hərflərin səs dəyərini qarĢılayan milli hərflərlə verilməlidir 25 . Öz dilimizdə Jan Jak Russo əvəzinə, Jean Jaques Rousseau yazırıqsa, fransız dilinin, Şekspir əvəzinə Shakespeare yazırıqsa, ingilis dilinin, Fridrix Nitsşe əvəzinə Friedrich Nietzsche yazırıqsa, alman dilinin... özəlliklərini bilməliyik ki, bu da insanımızı çaşdırmaqdan və yabançı dil orfoqrafiya normalarını kor-koruna yamsılamaqdan başqa bir nəsnə deyil. Əgər adın qaynaq dildə ozgün (orijinal) yazılışını da göstərmək gərəkərsə, bunu yabançı adın öz dilimizdəki ilk yazılışının qarşısında ayrac içərisində vermək olar; örn.: Jan Jak Russo (Jean Jaques Rousseau) vb. Deməli, çağdaş türk ədəbi dilləri arasında imla normalarının bütövləşməsi sorunu ciddi araşdırmalar, müzakirələr gərəkdirir və bizcə, ortaq orfoqrafiya normaları hazırlanarkən yabançı dil özəllikləri yox, bütün durumlarda türk dil özəllikləri əsas götürülməlidir. Örnəyin, yabançı özəl adların türk ədəbi dillərində vahid yazılış qaydası olaraq bütün durumlarda qaynaq dildəki hərflərin səs dəyərini qarşılayan milli hərflər özülündən çıxış edilməsi bu cür türk dil özəlliklərindən biridir. Biz Azərbaycan türkcəsi ədəbi dilinin bütövləşməsinə yönəlik vahid orfoqrafiya normaları yaradılmasında izlənəcək yolun ana cizgiləri ilə bağlı bütün incəliklərə toxunmaq düşüncəsində deyilik. Sadəcə, onlardan yeddi ana cizgiyə toxunmaqla yetinir və bundan sonra düzgün yazı qaydalarımızdan örnəklər verməyi gərəkli bilirik. Təbii ki, bu örnəklər düzgün Yüklə 1,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|