Asosiy qism I. Bob. Boshlang’ich sinflarda jamoaviy tashkil etiladigan tarbiyaviy ishlarning nazariy asoslari

I.2. Bayram tadbirlari ishlarini tashkil qilish prinsiplari
Darhaqiqat, ma’naviy - ma’rifiy tarbiya printsiplari - bu ta’lim muassasalarida
barkamol avlodni tarbiyalash maqsadida tashkil etiladigan ma’rifiy tadbirlarning yo’nalishiga, mazmuniga, metodlari va tashkiliy shakllalriga, tarbiya jarayoni
ishtirokchilarining o’zaro munosabatlariga qo’yiladigan asosiy talablarni ifodalaydigan qoidalardir. Mamlakatimiz taraqqiyotining muhim sharti kadrlarni tayyorlash tizimining mukammal bo’lishiga bog’liq. Buning uchun esa bugungi va ertangi kun avlodlarini ma’naviy-ma’rifiytarbiyalamoq zarur. (N.N.Azizxo’jayeva “Pedagogik texnologiya va Pedagogik mahorat”.T:.O’zbekiston yozuvchilar uyushmasi,2006
yil.159 bet).
Ma’naviy - ma’rifiy ishlarning printsiplari o’qituvchi - tarbiyachilarga yo’l - yo’riq ko’rsatuvchi talablar, qoidalar yig’indisi hisoblanib, u barkamol insonni tarbiyalashning vazifalari bilan belgilanadi va umuminsoniy tarbiya to’grisidagi ta’limotga hamda ilmiy pedagogik ma’lumot erishgan yutuqlarga asoslanib, uning qonuniyatlarini aks ettiradi. Shuning uchun ma’naviy - ma’rifiy tarbiya jarayonida bu printsiplarga rioya qilish uning samaradorligini oshiradi, sifat ko’rsatkichini rivojlantiradi. Hozirgi zamon jahon va milliy pedagogika nazariyalariga asoslanib, ma’naviy - ma’rifiy tarbiya ishlarini quyidagicha guruhlash mumkin:
- ma’naviy
- ma’rifiy tarbiya ishlarining ijtimoiy yo’nalganlik printsipi;
- ixtiyoriylik, mustaqillik, o’yin va romantika printsipi;
- ishda ijodkorlik, tashabbuskorlik, yangilikka intilish nuqtainazaridan yondashish prinsipi;
ma’naviy - ma’rifiy tarbiya ishlarining rejaliligi va tadbirlarning o’quvchi — tarbiyalanuvchilar kuchiga mosligi prinsipi;
ma’naviy - ma’rifiy tarbiya ishlarining muntazamliligi, davomiyligi, uzviyligi va o’zaro ta’sirchanligi prinsipi;
ma’naviy - ma’rifiy tarbiya ishlarini tashkil etishda tarbiyalanuvchilarning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olish prinsipi. Inson yer yuzidagi mavjudotlardan, o’zining maqsadga yo’naltirilgan harakatlari bilan keskin farq qiladi. Maqsad esa insonni ma’rifiy faoliyatga yo’naltiradi. Endi mazkur ma’naviy - ma’rifiy ishlar prinsiplarini tavsiflashga o’tamiz: Ma’naviy-ma’rifiy tarbiya ishlarining ijtimoiy yo’nalganligi prinsipi. Bu prinsip tarbiya ishlarini tashkil etish va amalga oshirishda ijtimoiy taraqqiyot, mamlakatning goyaviy — siyosiy, ijtimoiy - iqtisodiy va ma’naviy - madaniy rivojidan kelib chiqqan holda, darsdan va sinfdan tashqari tashkil qilinadigan ishlar mazmunini, to’garak, klublar, birlashmalar faoliyatini mamlakat tarakkiyoti bilan bog’lanishi, shuningdek fan, texnika, madaniyat, san’at yutuqlariga asoslanishni nazarda tutadi. Ma’naviy - ma’rifiy tarbiya ishlariga ishtirok etishning ixtiyoriyligi prinsipi. Bu prinsip ta’lim muaassasalarida tashkil etiladigan sinfdan tashqari ma’naviy - ma’rifiy tarbiya ishlari fakul’tativlar. To’garaklar, turli klublar va x.k. larga ishtirok etish o’quvchi talabaning qiziqishi, istak - xohishi, qobiliyatiga qarab tanlashning ixtiyoriy bo’lishini ta’minlashga qaratilgan. Ixtiyoriylik printsipi, o’quvchilar ixtiyorini inobatga olib, uni toliqtirmaslik va zo’riqtirmaslik uchun, ta’lim muassasalarida tashkil qilinadigan darsdan tashqari ishlarning ikkitadan ortiq bo’lmasligini inobatga olishni ham nazarda tutadi. Bu prinsip talaba - o’quvchilarning qiziqishlari, tashabbuslari asosida ma’naviy - ma’rifiy ishlarni tashkil qilish lozimligini nazarda tutadi. Har qanday tadbir, avvalo o’quvchi - talabalarning mustaqilligiga asoslanishi, o’qituvchi - tarbiyachi ularni ruhlantirishi, faoliyatini rivojlantirishi lozim. Shunda o’quvchi - talabalarda tashabbuskorlik, qiziqishlar, ijodiy qobiliyat rivojlanadi. Har qanday tadbirni ular yuqori ko’tarinki ruhda qiziqish bilan, tashabbus bilan mustaqil ijro etishga o’rganadilar. Ularda o’z- o’zini boshqarish his - tuygu taraqqiy etadi. Bu prinsipni asosan kichik va katta maktab o’quvchilariga qo’llash maqsadga muvofiq. Chunki kichik va o’rta maktab yoshi o’quvchilari asosan o’yin faoliyatiga ko’prok ehtiyoj sezadilar. Ammo shu o’rinda — bu ta’lim muassasalarida tashkil etiladigan ma’rifiy tarbiyaning yo’nalishiga, mazmuniga, metodlari, tashkiliy shakllariga, tarbiya jarayonining ishtirokchilarining o’zaro munosabatlariga qo’yiladigan asosiy talablarni ifodalaydigan qoidalardir. Ma’naviy - ma’rifiy tarbiya ishlarining prinsiplari o’qituvchi - tarbiyachilarga yo’l - yo’riq ko’rsatuvchi talablar, qoidalar hisoblanib barkamol insonni tarbiyalashning vazifalari bilan belgilanadi va umuminsoniy tarbiya to’grisidagi ta’limotga ilmiy pedagogik ta’lim erishgan yutuqlarga asoslanib, uning qonuniyatlarini aks ettiradi.15 Shuning uchun ma’naviy - ma’rifiy tarbiya jarayonida bu prinsiplarga rioya qilish uning samaradorligini oshiradi, sifat ko’rsatkichini oshiradi. Hozirgi zamon pedagogikasida ma’naviy - ma’rifiy tarbiya ishlarning prinsiplari quyidagicha guruhlashgan. Bular, ma’naviy - ma’rifiy toifalarning ijtimoiy yo’nalish kasb etish prinsipi, ixtiyoriylik, mustakillilik, o’yin, romantika, ishda ijodkorlik, tashabbuskorlik, ratsionalizatorlik nuqtai nazaridan yondoshish, rejalilik, tarbiyaviy tadbirlarning o’quvchilar kuchiga mosligi, muntazamliligi, davomiyligi, o’zaro ta’sirchanligi va tarbiyalanuvchilarning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olish prinsiplaridir. Ma’naviy - ma’rifiy tarbiya ishlarining ijtimoiy yo’nalish kasb etish prinsipi. Bu prinsip tarbiyam ishlarini tashkil etish va amalga oshirishda ijtimoiy taraqqiyot va mamlakatning goyaviy - siyosiy, ijtimoiy - iqtisodiy, ma’naviy – madaniy rivojidan kelib chiqib, darsdan va sinfdan tashqari tashkil qilinadigan ishlar mazmuni, to’garak, klublar, birlashmalar faoliyatini qonuni asosida tashkil qilinib quyi guruhlardan aniqroq va osonrok tadbirlar, yuqori guruhda murakkabroqlarini o’tkazishni nazarda tutishi lozim. Ma’naviy - ma’rifiy tadbirlarning yana bir muhim prinsipi. Tadbirlar
ishtirokchilarining yosh va individual xususiyatlarini hisobga olishdir. Bu degani
tadbirlarning vazifalari, mazmuni o’quvchi - yoshlarning yoshlariga mos bo’lib, ular sogligiga, dunyoqarashiga ma’naviy - axloqiy salohiyatiga aqliy zakovatiga salbiy ta’sir ko’rsatishdan yiroq bo’lishi lozim. Ma’naviy - ma’rifiy tarbiya ishlarining qayd etilgan prinsiplariga asoslansa, ularning yaxlitligi, o’zaro hamkorligi, bir-birini to’ldirili shiga e’tibor qaratilib ulardan samarali foydalanilsa umumiy o’rta maktab, kasb hunar kolejlari o’quvchilarning ta’limiy – tarbiyaviy rivojlanuvchanlik faoliyatlari maqsadli yo’lga qo’yilishi, barkamol insonning to’liq shaxs bo’lib shakllanishi kafolatlanadi. Jamiyatni, ijtimoiy -siyosiy, iqtisodiy madaniy rivojlantiris hda umum ta’lim maktablarida olib boriladigan ma’naviy ma’rifiy tarbiya ishlarini quyidagi yo’nalishlar bo’yicha mazmunini belgilash va rejalashtirish talabga muvofiq.
1.Tashkiliy-tarbiyaviy ishlar
II.Mafkuraviy (Goyaviy-siyosiy) tarbiya o’quvchilar ijtimoiy aktivligi
va o’qishga munosabatini oshirish
III. Ilmiy - dunyoqarash asoslarini shakllantirish, bilimlarni\ chuqurlashtirish va kengaytirish, bilish faolligini oshirish.
1V.Umuminsoniy, milliy axloqiy tarbiya va xulk madaniyatini tarbiyalash. V.Go’zallik, nafosat va badiiy tarbiya
VI. Mehnatsevarlik va mehnat axliga muhabbat tarbiyasi.
VII.Iqtisodiy tarbiya va tabiatni muhofaza qilish
VIII Yoshlarning xuquqiy bilimdonligini oshirish
IX Soglomlashtirish va o’quvchilar jismoniy barkamolligi xususida gamxo’rlik qilish
X. O’qituvchi - tarbiyachilar va maktabning ishchi - xodimlari bilan
olib boriladigan ma’naviy - ma’rifiy mafkuraviy ishlar
XI.Ota - onalar mahalla bilan ishlash
XII. Bolalar, yoshlar uyushmasi va maktabning boshqa jamoa tashkilotlari bilan olib boriladigan ma’naviy - ma’rifiy ishlar.
Yuqorida qayd etib o’tilganidek maktablarda barcha fanlarni o’qitish jarayonida o’quvchilarning ma’naviy - ma’rifiy madaniyatini oshirishga va darsdan tashqari olib boriladigan ishlar qaratilmogi lozim. Bunda har bir o’quvchi «ma’naviyat», «madaniyat» tushunchalarining tub ma’nosini anglab olsinlar, milliy ma’naviyatimiz sarchashmalari, manbalaridan xabardor bo’lsinlar, bu manbalardan mustaqil erkin ilm olish, o’rganish malakariga ega bo’lsinlar. Ma’naviy - ma’rifiy tarbiya ishlarining yana bir shakli ommaviy tadbirlardir. Bunga ertaliklar, tematik kechalar, disputlar, savol – javob kechalari, konferentsialar, festivallar «Umid nihollari», «Barkamol avlod» sport o’yinlari, ekskursiyalar muzey ishlari va x.k.lar kiradi. «Ertaklar dunyosiga sayohat», «Navoiyxonlik», «Qizlar davrasi», «Balli yigitlar», «O’tmish avlodlar izidan» mavzularida ertaliklar, tematik kechalar, o’qishlar va x.k. albatta o’quvchi yoshlar savodxonligini oshiradi, aql - zakovatini charxlaydi, ma’naviy salohiyatini oshiradi. Ayniqsa mustaqillik sharofati bilan
mamlakatimizda o’tkazilayotgan maktab o’quvchilari uchun «Umid nihollari»,
«Barkamol avlod» sport o’yinlari ma’naviy - ma’rifiy tarbiya katta ahamiyatga
ega. Shunday qilib, ta’lim muassasalarida tashkil qilib o’tkaziladigan ma’naviy ma’rifiy tarbiya ishlari o’quvchi - yoshlarni bilimga chanqoqliklarini oshirib, aqliy salohiyat va zakovatlarini rivojlantirish bilan birga, ularni ma’naviy barkamol bo’lib tarbiyalanishlar uchun zamin yaratadi. bayram tadbirlarini olib borish va ma’naviy - ma’rifiy tarbiya ishlarini amalga oshirishda o’quv muassasasi rahbarining ish mazmuni: Ma’lumki, milliy mustaqil O’zbekistonni yangilash va
rivojlantirishning ma’naviy - axloqiy negizlari:
- umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik:
-xalqimizning ma’naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish:
- insonning o’z imkoniyatlarini erkin namoyon qilish:
«Kadrlar ayyorlash milliy dasturi»da «Yosh avlodni ma’naviy – axloqiy tarbiyalashda xalqning boy milliy madaniy - tarixiy an’analariga urf - odatlari hamda umumbashariy qadriyatlarga asoslangan samarali tashkiliy, pedagogik shakli va vositalari ishlab chiqilib, amaliyotga joriy etiladi. Shaxsni tarbiyalash va uni har tomonlama kamol toptirishning ustivorligi ta’minlanadi. Umumiy hamda pedagogik madaniyatni oshirish maqsadida, mamlakat aholi orasidagi ma’rifiy ishlar takomillashtirilib boriladi». O’zbekiston mustaqilligi prinsiplariga sadoqatli hamda jamiyat taraqqiyotiga munosib hissa qo’shishta qodir shaxsan shakllantirish maqsadida ta’lim muassasalari ota - onalar, oila, mahalla qo’mitalari, fondlar bilan o’zaro puxta hamkorlik qiladilar kabi vazifalar ta’lim muassasalarining bosh masalasi bo’lib qolmoqda, bu ishlarni rejalashtirish, amalga oshirishda pedagogik rahbarlik qilish ta’lim muassasalarining rahbari tomonidan amalga oshiriladi. Shunga ko’ra ta’lim muassasasi rahbariyati (direktor, o’rinbosari, jamoat tashkilotlari raxbariyati) o’quv yiliga ma’naviy - ma’rifiy tarbiya ishlarini rejaggashtiradi, O’z rejasini tuzishda «Ta’lim to’grisida»gi Qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», Respublika Oliy Majlisi sessiyasi materiallari, nutqlari, hukumatimiz qarorlari, ta’lim boshqaruvi organlari me’yoriy xujjatlari, talablariga suyanadi. Yilning ulut bayramlari «Mustakillik kuni», «Qomusimiz kuni», «Vatan
himoyachilari kuni», «Ustozlar va murabbiylar kuni», «Xotin - qizlar bayrami»,
«Navro’z bayrami», «Xotira va kadrlash kuni» kabi tadbirlari, shularga o’xshash
ko’plab ma’naviy - ma’rifiy tadbirlarning Nizomini ishlab chiqish va Nizom asosida ish yuritish maqsadga muvofiq. Nizom asosida har bir tadbirni o’tkazish dasturi yoki ssenariysi ishlab chiqiladi. Ushbu dastur va ssenariy jamoa muhokamasiga qo’yilib, direktor oldi yigilishida tasdiqlab olinadi. Bunda tadbir natijasini, ya’ni g’oliblarini taqdirlash katta tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi.