Asosiy qism I. Bob. Boshlang’ich sinflarda jamoaviy tashkil etiladigan tarbiyaviy ishlarning nazariy asoslari

2.2. Boshlang’ich sinf o’quvchilar ijodiy faoliyatini shakllantirishda tadbirlarning o`rni
Boshlang’ich ta’limda o’quvchilar ijodiy faoliyatini shakllantirish samaradorligi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarida ijodkorlik faoliyatini rivojlantirish ularning
mamlakat ijtimoiy muammolarini to’g’ri baholay olishlari bilimlarni chuqur va
mustahkam o’zlashtirishlari, erkin va mustaqil ijodiy fikr yuritishlariga yo’lladi.
Tadqiqotlarimiz mobaynida o’quvchilarda ijodkorlik faoliyatining yuqori darajasi
uni muntazam ravishda mustaqil faoliyatga jalb qilish orqali rivojlantirildi. Bu
o’quvchi tomonidan maxsus turdagi o’quv topshiriqlari- mustaqil ishlarni
bajarish, shu jumladan kompьyuterli ishbop o’yinlari, darsliklar va boshqa
adabiyotlar natijasida amalga oshdi. Mazkur tadqiqot ishining 1-2- boblarida boshlang’ich ta’limda o’quvchilar ijodiy faoliyatini shakllantirishning nazariy- uslubiy jihatlari, hamda bu borada tarixiy tajribalar, pedagog- psixologlarning ilmiy qarashlarini yoritishga harakat qildik. Shu bilan birgalikda tadqiq qilinayotgan masala doirasida innovatsion usullar tavsifi, boshlang’ich ta’limda o’quvchilar ijodiy faoliyatini rivojlantirishning o’ziga xos xususiyatlari va imkoniyatlari, hozirgi paytda foydalanilayotgan dastur va darsliklarning tahliliy natijalari, hamda uning amaliyotdagi maktablar ahvoli, ilg’or pedagogik tajribalarning o’rganilishi masalalari ko’rib chiqildi. Bu esa maktab o’quvchilarida ijodiy faoliyatni rivojlantirishda maxsus pedagogik tzim yaratilishini ilmiy metodik jihatdan asoslashga imkoniyat berdi. Ushbu bobda biz kichik maktab yoshdagi o’quvchilarda ijodiy faoliyatni rivojlantirish metodlaridan foydalanish tizimini bayon qilamiz. Mazkur bobda dastlab eksperimental o’qitish mazmuninig tashkiliy masalalari o’z aksini topgan Tajriba- sinov natijalari uning ko’p qirraliligi, o’quvchilar sonini yetarli darajadagi o’lchami va o’rgatuvchi- nazoratli topshiriqlar majmuining xilmaxilligi bilan belgilanadi. Eksperimentlarning mazmuni, shakl va yo’llarini optimal holda loyihalash uchun yoxud belgilangan vazifalar ichida ta’limiy-tarbiyaviy maqsadga erishish uchun biz o’quv elementlari mohiyatini o’quvchilarga uzatish yo’llarini aniqlashga kirishdik. Buning uchun tajribada qatnashayotgan o’quvchilarning ijodiy faoliyatining rivojlanganlik darajasini, bilim olishga intilishi doirasida aniqlashga harakat qildik. Shu bilan birgalikda boshlang’ich maktab o’quvchilari aniq fan sohalariga oid kitoblarni, davriy nashrlarni kam o’qishi, ataylab Internet orqali bilimdonlikni oshiruvchi ma’lumotlarni ko’p ham izlamasliklari aniqlandi. Tajriba – sinov ishlari 2006- 2007, 2007-2008 va 2008-2009 o’quv yillarida Navoiy viloyatining umumta’lim maktablarida davlat ta’lim standartlari, me’yoriy hujjatlari talablarini hisobga olgan holda o’quvchilarda ijodiy faoliyatni shakllantirish maqsadida o’tkazildi.
Ma’lumki, har qanday fan o’ziga tegishli voqea va hodisalarni bosqichmabosqich o’rgangan holda rivojlanib boradi. Maktab o’quvchilarida ijodiy faoliyatni rivojlantirish yo’llari, vositalarini aniqlash, o’quv jarayonini tashkil etish hamda mazmunini boyitish bozor iqtisodiyoti sharoitida avloddan ijodkorlik qobiliyatini kamol toptirish bilan aloqada amalga oshiriladi. Maktab ta’limida bunday rivojlanishi o’quvchilarga beriladigan qadriyatlar, bilim,faoliyat usullari yoki ichki manbalar ular tomonidan erishilgan samaradorlik darajasiga ega bo’ladi. Birinchi holatda ta’lim insoniyat tajribasini o’zi tiklashini, madaniy-tarixiy an’analardan foydalanish va asrashni ta’minlaydi. Ikkinchi holatda esa o’quvchining uning mahsuldor ijodiy faoliyatin orqali shaxsiy imkoniyatlarini rivojlashtirishga turtki bo’ladi. Shuningdek, ta’lim standartlari ikki komponentga bo’linadi; tashqi va ichki, lekin ular o’rtasi o’zaro aloqa mavjud bo’ladi. Maktablar hayotida turli holatlarning bo’lishi tabiiy hol. E’tiborga molik holatlardan biri fan olimpiadalarida g’oliblarning ko’pchiligi an’anaviy ta’limga bo’ysinmaydigan o’quvchilar hisoblanadi. Ana shu munosabat bilan aytish mumkinki, ijodkorlik- bu hamisha doiradan, chegarada chiqish, bu mavjud bilim, tushinchalar, me’yorlarning o’zgarishi ta’limda yangi mazmunning yaratilishidir. Ijodkorlik natijalarini baholashning o’z me’yori, qoidasi va me’zonlari mavjud. Ijodkorlik faoliyatini rivojlantirishda tuzilish asosi ( maqsad, tamoyil, mazmun va hokazolar)da o’quvchiga “bilim berish” dagi har qanday ta’lim turi
tizimi bilan o’xshashdir. Biroq o’quvchilarning ijodkorlik xususiyatiga ega
bo’lgan qismi ta’lim standartida belgilangan bilmlar hajmidan o’zib ketishi
mumkin. Buning sabablari quyidagilardan iboratdir;
a) ijodiy yondashuv qobiliyatli bolalarga standartda beriladigan va tekshiradigan bilimga nisbatan ko’proq natijalarga erishish imkonini beradi;
b) o’quvchilarning shaxsiy maqsadmo’ljali hamda individual ta’lim dasturi eng iste’dodli bolalarni qo’shimcha mashg’ulotlar, jumladan tanlagan mashg’ulotlari bilan ta’minlash imkonini beradi;
v) o’qituvchilar tomonidan o’quv fani bo’yicha dasturi tuzish o’z dasturiga standartlardan o’zib ketish uchun savollar va mavzular kiritish imkonini beradi;
1) o’zib ketish samarasi maktab ichi, maktablararo olimpiadalar konferensiyalar, loyiha va boshqalarni ta’minlaydi;
2)standartlarda belgilangan bilim darajasidan o’zib ketish o’quvchilar tanlov bo’yicha fanlar, fakulьtativlar, ustaxona, laboratoriya, individual mashg’ulotlarning samaradorligiga yordam beradi. O’quvchilarda ijodkor faoliyatini rivojlantirish hamda ular tomonidan an’anaviy ta’lim me’yorlarini o’zlashtirishiga yordam beradigan qoidalar quyidagilardir. O’quv jarayonining tuzilishi qanday natijalar va qanday shaklda nazorat qilinishiga bog’liq. Ma’lumki ijodiy faoliyatning natijalari ikki tomonlama xarakterga ega tashqi va ichki shuning uchun ham o’qituvchilarning ta’limda erishgan yutuqlari hamda ularning ichik sifati nazorat predmeti hisoblanadi. Ta’lim shaxsning asosiy xususiyati sifati birinchi navbatda uning ichik rivojlanish natijasi bilan aniqlanadi.
Ko’pincha ijodiy faoliyat diagnostikasi uchun turli xil testlar qo’llaniladi.
Biroq, vaziyatli yondashuv ya’ni o’quvchilarni maxsus tashkil etilgan yoki tabiiy
ta’lim vaziyatlaridan foydalanish yordamida diagnostika qilish samaraliroqdir.
Bunday hollarda tashxis qiluvchilar rolini taklif etilgan mutaxassis ekspertlar
qanchalik bajarsa, amaliyotchi pedagoglar ham shunchalik bajaradilar, chunki
ular sub’yektiv tajribalariga tayanadilar. Ta’lim natijalarining diagnostikasi,
jumladan, o’quvchi qobiliyatining rivojlanish darajasini aniqlash o’qituvchining o’quvchida hosil bo’layotgan sub’yektiv “his etishi” yo’li bilan aniqlandi.
O’quvchilarning ta’lim mahsuldorligini tahlil qilish va baholash usullari ularning ijodkorlik faoliyatini nazorat qilish metodi bo’ladi. Mazkur mahsulotning turi va xarakteri, shuningdek pedagogning maqsadli ta’limiy ko’rsatmalari bunday tahlil elementlarini aniqlashga yordam beradi. Masalan, o’quvchilar ijodkorligini rivojlantirish zarurati ular ishining tahlil etishning quyidagi yo’nalishlarini yaratishga olib keladi: Ijod sohasi, ijod darajasi, mustaqillik darajasi, boshqa o’quvchilarning ishlaridan farqlanish darajasi o’zining oldingi ishlaridan farqlanish darajasi . O’quvchi ta’lim mahsuldorligining har bir elementini son yoki sifat, jihatdan ball bilan yoki og’zaki baholashi mumkin. Ta’limiy taqriz, tavsif og’zaki shaklga qarab chiqiladi. Uch-besh, o’n balli shkalalar o’quvchilar ijodiy natijalarini son jihatdan baholash imkonini beradi. O’quvchilar bilimi sifati quyidagi usullar bilan baholanadi;
a) javobdagi ijod elementlarining soni bo’yicha;
b) javob elementlarining farqi bo’yicha ;
v) javobning o’quvchining o’zi yoki sinfdoshining ishiga nisbatan yangiligi bo’yicha;
g) yaratilgan obraz, ramz yoki ifodaning lo’nda va ixchamligi bo’yicha; javob uchun foydalanilgan imkoniyatlarning ko’pqirraligi bo’yicha;
ye) olingan natijalarning amaliy ahamiyati foydalanishi bo’yicha; O’quvchilardagi shaxslik sifatlarining rivojlanish darajasi ular diagnostikasining dastlabki va oxiridagi natijalarini taqqoslash asosida aniqlandi.
Kuzatish, testlar, o’quvchilar bilimi mahsuldorligini tahlil etish metodikasi yordamida har bir o’qituvchi uch turkumda ijodkorlik sifat, bilishga doir va faoliyatni tashkil etish kabi guruhlashtirilgan sifatlarining rivojlanish darajasini belgilaydi. Har bir o’quvchining shaxslik sifatlarini rivojlanish darajasini baholash uchun quyidagilardan foydalaniladi :
a) o’quvchiga yozma ta’limiy tavsifnoma;
b) uning ta’limiy erishgan natijalari;
v) ijodkorlikda kuzatiladigan pedagogik konsiliumlar, testlar va boshqa materiallar natijalari ;
g) fiklarni ifodalovchi anketa va o’quvchilarning o’z-o’zini baholashi. O’quvchining sifat rivojlanishining yakuniy bahosi uch daraja bo’yicha belgilanadi:
O’quv yili davomida o’quvchining shaxslik sifatlari ijobiy o’zgargan taqdirda “yuqori” deb baholandi, bu uning eng ko’p imkoniyatga egaligi namoyon bo’ldi; agar o’quvchining imkoniyati qayta bo’lganu,ammo o’zgarish yuz berganda “o’rta”, o’zgarish sezilmagan taqdirda “past” deb baholandi. Olingan natijalarni tabaqalashtirish maqsadida besh darajali shkaladan foydalani samaralidir, unga “o’rtadan yuqori”, “o’rtadan past” kabi darajalar ham qo’shiladi. Har xil o’qituvchilar tomonidan aynan bir xil o’quvchilarga oid olingan ma’lumotlar o’rganilganda bu ma’lumotlar ta’lim jarayonining ham yaxlit, ham har bir o’quvchi bo’yicha samaradorligi to’g’risida mulohaza yuritish imkonini berdi( -jadval).


Xulosa
Boshlang’ich sinf o’quvchilari bilan o’tkaziladigan tarbiyaviy tadbirlarini turlari, tashkil etishning yo’l-usullari, vositalari bilan tanishib chiqdik va tajriba-sinov ishlarini olib bordik. Natijada, quyidagi xulosalarga keldik:
1. Bayram tadbirlarini tashkil etishda o’quvchilarning yosh va individual
xususiyatlarini hisobga olish lozim; bunda bolaning ichki ma’naviy dunyosi, histuyg’ulari, munosabatlari, tengdoshlari bilan aloqalari tarbiyaviy ta’sirdan chetda qolmasligi kerak;
2. Ajdodlarimiz merosida ta’lim-tarbiya ishlariga katta e’tibor qaratishgan,
shuningdek ularning ta’lim-tarbiyaviy g’oyalaridan ma’naviy-ma’rifiy ishlarning
mazmunini takomillashtirishda asos sifatida foydalanish maqsadga muvofiqdir.
3. Ma’naviy-ma’rifiy ishlarning samaradorligi o’qituvchi va o’qituvchilarning
mazkur faoliyatga maxsus yo’naltirilganligiga bog’liqdir.
4. Bayram tadbirlarida interfaol metodlarning imkoniyatlaridan foydalanishni
keng yo’lga qo’yish zarur. Bu o’rinda takomillashtirish omili sifatida interfaol
metodlardan foydalanish maqsad qilib olinsa va undan unumli foydalanilsa natija
yuqori bo’ladi.
5.Bayram tadbirlarini o’tkazishda tashkil qilish prinsiplariga amal qilinsa maqsadga muvofiq bo’ladi. Boshlang’ich ta’lim jarayonida bayram tadbirlarini tashkil etish va takomillashtirishga doir metodik qo’llanmalar, ko’rsatmalar tayyorlanishi va nashr etilishi va ulardan unumli foydalanish ham hozirgi kunning talablaridan biridir.