At fakulteti «Tasdiqlayman» Milliy libos va san’at fakulteti dekani A. Turakulov

II BOB.DETAL CHIZMASIDA TEKIS QIRQIM BAJARISH VA NAZARIY CHIZMA TUZISH
2.1. Detal chizmasida tekis qirqim bajarish
Texnikada tadbiq qilinadigan ba'zi detallarning biror qismi ishlatiladigan joyning talabiga binoan tekis qirqilgan bo’ladi. Bunday joy lar bolt kallagida, shpindelning chambarak kiydiriladigan qismida, tsilindrik detallarning liskalarida ko‘plab uchrab turadi. Tekis qirqim yuzalari shtrixlanmaydi. Tekis qirqimga ega boMgan ayrim detallar bilan tanishib chiqamiz.
Detal ko‘rinishlari tahlil qilinsa, u sferadan xalqa sirti orqali tsilindrga o‘tgan boMib, kesik konus bilan yakunlanadi. Unda o‘zaro tutash silindrik va prizmatik teshik o‘yilgan. Tekis qirqim chizigMni yasash uchun sirtlarning tekislik bilan kesishuv chiziqlarini yasash usullaridan foydalaniladi. Ma’lumki, sfera har qanday tekislik bilan kesilganda aylana hosil boMadi. Shunga ko‘ra О A radiusda aylana yoyi chiziladi.
Chizmadan ko‘rinib turibdiki, tsilindr ikkita yasovchilari orqali kesilgan. Sfera va tsilindrning qirqim chiziqlari xalqa sirtning qirqim chizigM orqali ulanganadi. Bu chiziqning nuqtalarini ш2 tekislik yordamida topiladi. Konus sirtidagi tekkis qirqim chiziq nuqtalarini aniqlash bu chiziqning qaytish nuqtasini aniqlashdan boshlanadi. Oraliq nuqtalar o2 tekislik yordamida topiladi. Detaldagi tekis qirqim chiziqlarini yaqqol tasvirda yasash uchun uning simmetriya o‘qidan foydalaniladi. Barcha yasashlar chizmadan ma'lum.
Yig`ish chizmasi buyumlarni yig`ish va nazorat qilish uchun xizmat qiladi. O`quv protsessida yig`ish chizmalaridan, odatda, detallarning ish chizmalarini bajarish uchun (detallarga ajratish uchun) foydalaniladi.
Yig`ish chizmalarini detallarga ajratish yo`li bilan o`qish, detallarning chizmadagi tasvirlari bo`yicha bu detallarning shaklini fikran tasavvur qila olish qobiliyatini ustiradi.
Detallarning ish chizmalarini chizishda ularning o`lchamlari bevosita yig`ish chizmasidan lineyka va sirkul, yig`ish chizmasi masshtabini nazarda tutgan holda o`lchab olinadi.
Yig`ish chizmasini detallarga ajratib chizishdan oldin spetsifikatsiya bilan tanishib chiqish lozim. Spetsifikatsiyadaga pozitsiya nomerlariga qarab yig`ish chizmasidan har bir detalning tasviri shakli va o`lchamlari aniqlanadi.
Bir detalning o`zi hamma qirqimlarda bir tomonga shtrixlanishi, tutash (yondosh) detallar esa turli yo`nalishlarda shtrixlanishi esda tutish zarur.
Detalning ish chizmasidagi tasvirlarning joylashishi yig`ish chizmasidagiga o`xshash bo`lishi shart emas. Ko`rinishlarni, qirqimlarni va kesimlarni chizishda GOST 2.305-68 tavsiyanomalariga amal qilish zarur.
Detallarning ish chizmalari standart formatli alohida listlariga chiziladi.
Yig`ish chizmasiga asosan detalning ish chizmasini bajarish misoli. Yig`ish chizmasida quyma buyumlarni karbonat angidrid gazini purkab tozalash uchun mo`ljallangan klapan – pistolet tasvirlangan.Detallarga ajratishga kirishdan oldin buyumning tuzilishi va bu buyumning ishini tushuntiruvchi tekstini ukib chikish va buyumning shakli to`g`risida umumiy tasavvur hosil qilish kerak.
Yg`gma birlikning vazifasi va tuzilishini aniqlab olgandan keyin spetsifikatsiyasining mazmuni bilan tanishib chiqish kerak.
Har bir detalning shaklini ko`z oldimizga keltirib olganimizdan keyin detallarni o`quv ish chizmasini bjarishga kirishish mumkin.
Yig’ish chizmalari bo’yicha har bir detalning ish chizmasini bajarish detallarga ajratish deyiladi. Buyumning yig’ish chizmasi tarkibiga kiruvchi detallarning (standart detallardan tashqari) ish chizmasi GOST 2109-96 ga asosan, tuziladi. Yig’ish chizmasini detallarga ajratib chizishdan oldin chizmani o’qish, uni tushunish, yig’ish chizmasida tasvirlangan buyumga kiruvchi tarkibiy qismlar aniqlanadi.
Yig’ish chizmalarini quyidagi tartibda o’qish tavsiya etiladi:
-Chizmaning asosiy yozuvidan buyumning nomi, masshtabi va loyihalovchi tashkilotning nomi, hamda buyumning ishlash prinsipi aniqlanadi.
-Yig’ish chizmasining asosiy va qo’shimcha tasvirlari, ko’rinishlari qirqim va kesimlari, qanday ashyodan tayyorlanganligi aniqlanadi.
-Chizmaning spetsifikatsiyasi bilan tanishib chiqiladi. Spetsifikatsiyadan foydalanib har bir detalning shakli tahlil qilinadi.
-Buyumni tashkil etuvchi barcha detallarning bir-biri bilan birikish xarakteri (ajraladigan va ajralmaydigan birikmalar va ularning tarkibiga kiruvchi mahkamlovchi detallar) aniqlanadi.
-Chizmada berilgan boshqa ma’lumotlar (o’lchamlar, texnikaviy talab va shu kabilar) aniqlanadi.
Yig’ish chizmasini o’qib bo’lgandan so’ng uni detallarga ajratishga kirishiladi. Buyumning yig’ish chizmasini detallarga ajratib chizishni quyidagi tartibda bajarish tavsiya etiladi:
-Ish chizmasi chiziladigan detallar soni aniqlanadi.
-Chizmaning masshtabi, listning formati belgilanadi. List detallarning murakkabligi va soniga qarab formatlarga bo’linadi, asosiy yozuvlar uchun joy ajratiladi.
-Har bir detalning asosiy va yordamchi ko’rinishlari soni, zarur qirqim va kesimlari aniqlanadi.
-Har bir detal uchun ajratilgan formatda uning ish chizmasi chiziladi; asosiy va yordamchi ko’rinishlar, qirqim va kesimlar belgilanadi. Chizmaning o’lchamlari, g’adir-budirliklari va o’tkazishlar qo’yiladi.
-Chizmaning har bir formatida mazkur detalga tegishli bo’lgan asosiy yozuv yoziladi. So’ngra barcha chizmalarga tegishli bo’Igan asosiy yozuv yoziladi.
Yig’ish chizmasi masshtabi ikki xil usul bilan aniqlanishi mumkin. Yig’ish chizmasi detallarining ish chizmasini chizishda shu usullarning biridan foydalaniladi.
Grafik usulda detal o’lchamlarini aniqlash uchun mm li qog’oz olinib, unda Dekart koordinata sistemasining birinchi choragi chiziladi (7.1-shakl). OX o’qi bo’yicha yig’ish chizmasida tasvirlangan detalning asl o’lchami, OU oqi bo’yicha esa detalning yig’ish chizmasidan o’lchab olingan o’lchamini qo’yib, A va V nuqtalar topiladi. So’ngra bu nuqtalarda bog’lovchi nurlar o’tkazib, Q nuqta hosil qilinadi. O va Q nuqtalarni tutashtirib masshtab nuri (OQ) hosil qilinadi. Bu nur yordamida yig’ish chizmasiga kiruvchi istalgan detalning asl o’lchamlarini topish mumkin. Buning uchun quyidagicha ish tutiladi.
-Yig’ish chizmasidan detalning biror qismi kattaligi o’lchab olinib, OU o’qiga O nuqtadan boshlab qo’yib D nuqta hosil qilinadi;
-D nuqtadan bog’lovchi nur otkazib F nuqta topiladi;
-F nuqtadan otkazilgan bog’lovchi nurning OX o’qi bilan kesishgan nuqtasi G topiladi;
-OG kesma uzunligi detalning izlanayotgan qismini asl o’ lchamga teng bo’ladi.
Bu masshtab grafigi yig’ish chizmasida berilgan detallarni istalgan masshtabda chizish imkonini beradi.
Yig’ish chizmasi va uning spetsifikatsiyasi berilgan (betlar) ventilni detallarga ajratish misol sifatida olingan. Ventelning 9 ta standart bo’lmagan detallari (korpus, qistirma (2 ta), shtutser, xomut, vtulka, ustama, gayka, shtok, dasta)ning ish chizmalarini chizish betlarda ko’rsatilgan.
Yig’ish chizmalarini detallarga ajratishga doir topshiriqlar betlardan olinadi.
Оldingi mavzuda yig`ish chizmalarini o`qish va dеtallarga ajartib chizishni birgalikda ko`rib chiqdik. Chunki bularning ikkalasi ham o`zarо mustahkam bоg`liq. Umumta’lim maktablarining chizmachilik kursida dastur bo`yicha dеtallarga ajratib chizish haqida tushuncha bеrish ko`zda tutilgan. Yig`ish chizmalarini bajarish esa o`quv rеjasiga umuman kiritilmagan. Lеkin bu mavzular kasb-hunar kоllеjlaridagi tехnika (mashinasоzlik va b.) sоhalarida, yеtarlicha chuqur o`rganilishini e’tibоrga оlib, bu haqda ma’lumоt bеrishni zarur deb hisоblaymiz.
Yig`ish birligini chizmasini naturadan bajarish chizmachilik kursining eng ko`p mеhnat va vaqt talab qiladigan qismlaridan hisоblanadi. Bunday ishlarni bajarishni оsоnlashtirish maqsadida tuzilishi murakkab bo`lmagan va tarkibiga bеshtadan оrtiq dеtal kirmaydigan yig`ish birligini tanlash tavsiya qilinadi.
Yuqоridagi talablarga javоb bеradigan natural yig`ish birliklarini tanlash o`z murakkabligi sababli ma’suliyatli ish hisоblanadi. Tabiiyki, tanlanadigan buyumlar katta bo`lmagan gabarit o`lchamlarga ega bo`lishi, yig`ish va qismlarga ajartishda qiyinchiliklar tug`dirmasligi, ko`p yеyilganlik bеlgilariga ega bo`lmasligi va tоza bo`lishi kеrak. Bunday mahsulоtlar sifatida yig`ish chizmalarini o`qish mavzusida aytib o`tgan buyumlardan fоydalanish mumkin. Bu ma’ruzada biz tartibida bir necha detallarga bo’lib, ular o’zaro birikib biror ish bajaruvchi buyum ko’rinishiga kelishi umumiy ko’rinishi, ularning yig’ish chizmalarini tuzish va ularni hujjatlashtirish to’g’risida so’z yuritamiz.
Bunday buyumlarni ishlab chiqarish uchun GOST 2.102-68 ga muvofiq konstruktorlik hujjatlari tuziladi. Bu hujjatlar loyihalash va ish hujjatlariga bo’linadi. Loyihalash hujjatlariga umumiy ko’rinishdagi chizma taaluqli bo’lib, unda buyumlarning tuzilishi va ular tarkibiga kiruvchi qismlarning o’zaro birikib harakat qilish qoidalari kabi ma’lumotlar beriladi. Bundan tashqari umumiy ko’rinish chizmalari buyumlardagi ayrim detallarning chizmalarini tuzishda asos hisoblanadi. Ish hujjatlari bo’yicha buyumlar ishlab chiqarilib, bular tarkibiga detallarning ish chizmalari va spesifikasiyalar kiradi. Yig’ish chizmalariga spesifikasiya bilan birga buyumlar, yig’ish birliklarining chizmalari kiradi. Yig’ish chizmalari buyumlar tarkibiga kiruvchi detallarning eskizlariga yoki ularning ish chizmalariga asosan tuziladi. Yig’ish chizmalari quyidagi ma’lumotlarga, chunonchi, yig’ish birligi chizmalarining tasviriga kerakli bo’lgan ko’rinishlarga, qirqimlar va kesimlarga, o’lchamlar, hisoblash natijasida aniqlangan ma’lumotlarga, texnikaviy talablarga, ajraladigan va ajralmaydigan birikma turlariga, buyum tarkibiga kiruvchi detallarning raqam belgilariga, buyumning asosiy vazifasiga, ishlash qoidasiga konstruktiv tuzilishga, ulanish, o’rnatish, gabarit o’lchamlar va boshqa kerakli bo’lgan ma’lumotlarga ega bo’lishi kerak.
Amaliy mashg’ulotlarda yig’ma birliklar (uzellar)ning o’ziga qarab yig’ish chizmalarini tuzadilar. Yig’ma birlik chizmalarini tuzishdan avval buyum bilan tanishib chiqiladi, ya’ni uning vazifasi, detallarning o’zaro birikish holatlari, ishlash usuli va detallarning tashqi, ichki qiyofasining tuzilishi aniqlanadi. So’ngra buyum tarkibiga kiruvchi detallar bo’laklarga ajratilib, ularning eskizlari tuziladi. Detallarning eskizlariga muvofiq yig’ish chizmalarini quyidagi tartibda tuzish mumkin:

1. 
   Kerakli bo’lgan tavsiflar soni belgilanadi.
   
2. 
   Buyumlarning gabarit o’lchamlariga nisbatan format va masshtab tanlanadi.
   
3. 
   O’q va kontur chiziqlari chiziladi.
   
4. 
   Kerakli bo’lgan kesim va qirqimlar beriladi.
   
5. 
   O’lcham chiziqlari chiziladi, keyin gabarit o’lchamlarida (uzunlik, balandlik, kenglik), birikish va o’rnatish o’lchamlari qo’yiladi.
   
6. 
   Buyum tarkibiga kiruvchi barcha detallarning tartib nomeri belgilanadi.
   
7. 
   Chizmaning to’g’riligi tekshirib chiqiladi.
   
8. 
   Chizmaning asosiy yozuvi va uning spesifikasiyasi to’lg’aziladi. So’ngra M markali qalam bilan chiziqlarning yig’onligini saqlagan holda asosiy chiziqlar ustidan yurgizib chiqiladi.
   

Yig’ish chizmalariga ayrim detallar GOST 2109-73 ga muvofiq shartliliklar va soddalashtirishlardan foydalanib chizilishi, ya’ni ularda faskalarni yumaloqlangan joylarni, yo’nalgan qismlari o’yiq va chiqiqlarini, o’ymakorlik qismlarini va sterjen bilan teshiklar orasidagi bo’shliqlarni ko’rsatish shart emas. Qopqoq, g’ilof va chambaraklar ham ko’rsatilmaydi. Siquvchi vtulka detali ma’lum masofada ko’tarilgan holda chizilishi mumkin (1-shakl). Yig’ish chizmalarida bajarilgan qirqim va kesimlarda shtrixovkalar yonma-yon turgan detallar uchun qarama-qarshi vaziyatda chiziladi. Ammo bir xil detallarning barcha ko’rinishlarida shtrixovkaning yo’nalishlari saqlanib qoladi. Yig’ish chizmalaridagi har bir detalning nomeri spesifikasiya bilan bir xil bo’lishi lozim. Detallarga qo’yilgan tartib raqami tasvirda nuqta bilan tugallab chiqarilgan chiziqni tokcha ko’rinishida tasvirlab belgilanadi.
Birikuvchi detallar uchun tartib raqami (bolt, gayka, shayba) umumiy bitta tokcha chizig’ida ko’rsatish mumkin. Detallardagi tartib raqamlarining raqam o’lchamlari detalning chizmalaridagi raqam o’lchamlaridan bir-ikki barobar katta bo’lishi kerak. Chizmalardagi tartib raqamlari qoidaga muvofiq bir marta qo’yilishi lozim.
Yig’ish chizmalariga kiruvchi barcha qismlar uchun spesifikasiya tuziladi, u yozuv hujjati bo’lib, alohida A4 formatda asosiy yozuv bilan birga bajariladi. Bunda buyum tarkibiga kiruvchi barcha detallar, standartli buyumlar va materiallar ma’lum ketma-ketlik bilan belgilanadi. O’quv jarayonida spesifikasiya bilan yig’ma chizma bitta yoki alohida (A₄) formatlarda bajarilishi mumkin.
Yig’ish chizmalari tarkibiga kiruvchi qo’zg’almas va qo’zg’aluvchan birikmalarda buyumlarning zich yopilishi, ya’ni par, gaz va suyuqliklarni qopqoq yoki birikmalar orasidan tashqariga chiqmaslik uchun zichlagich qurilmalar qo’llaniladi. Shuni aytish kerakki, noto’g’ri tanlangan zichlagich detallarning ishqalanishi natijasida qizib, detalning yemirilishiga olib keladi. Bu esa detallarning mustahkamligini kamaytiradi. Eng oddiy zichlagichlardan biri salnikli zichlagichlardir. Yig’ish chizmalaridagi vtulka va shpindel orasidagi bo’shliqqa kanop tola, jundan qilingan iplar, asbest, charm yoki rezinalardan qilingan halqalar joylashtiriladi va ular salnik qopqog’i yordamida siqiladi. Natijada tiqma zichlashib, vtulka va shpindel sirtlariga yopishib turadi (1-shakl).
1-shakl, a, b, v larda salnikli zichlagich qurilmalaridan bir nechtasining tuzilishlari tasvirlangan. Chizmalarda salnik vtulkasi uyaga 2-3 mm kiritilgan vaziyatda ko’tarib, gayka esa qopqoqqa rezbaning 2-3 o’rami bo’yicha buralgan vaziyatda tasvirlanadi.
Suyuqlik, gaz va parlarni o’tkazish yoki yopib qo’yish maqsadida, buyumlarda klapan bilan shpindellarni birikmalardan foydalaniladi (2-shakl, a, b, v, g). Bunda klapanlar shpindellar uchiga qizdirib, simni qistirib (skoba shaklida) (2-shakl, a, g) yoki shpindelni pastga qaragan uchi rezbali vtulka klapan bilan mahkamlanadi (2-shakl, b). Mashinasozlik chizmachiligi dasturiga ko’ra o’quvchi biror uzelni asliga qarab, uning tarkibiga kiruvchi detallarning eskizlarini yoki ish chizmalarini hamda shu chizmalar asosida yig’ish chizmasini bajarish lozim. Bizlar patronning aksonometrik tasvirini shartli ravishda asl nusxa deb faraz qilib, uning yig’ma chizmasini ortogonal proyeksiyalarda tuzamiz. Uzelning fazoviy tasiriga qarab fikran detallarni bir-biridan ajratish va ularning soni, nomi, materiallari va tartib raqamlari hamda standart detallar aniqlanadi. GOST 2102-68 ga muvofiq yig’ma chizmaning spesifikasiyasi tuziladi va detallarning o’zaro birikish qonuniyatlari bilan tanishib chiqiladi. Patron buyumlarda kvadrat shaklida teshiklar parma bilan o’yish uchun qo’llaniladigan maxsus uch tishli parmani mahkamlash uchun qo’llanadi. Uch tishli parmaning silindrsimon tomoni patrondagi vtulka 1 ga mahkamlanadi. Vtulka 1 esa stakan 3 ga o’rnatiladi va ular vint 8 bilan mahkamlanadi. Stakan 3 dagi o’yiqqa diska 5 ning chizig’i joylashib biriktiriladi. Diska 5 ning ikkinchi tomoni xvostovik 6 detalning o’yiq qismiga kirib harakat qiladi.
Xvostovik 6 ning ikkinchi tomoni standart konussimon sirtdan iborat bo’lib, stanokka birlashtiriladi. Teshiklarni parmalash jarayonida o’q bo’yicha yo’nalgan kuch disk 6 ga joylashgan sharik 4 orqali xvostovik 6 ga ta’sir qiladi. Shuning uchun 2 va 6 detallar vint 7 bilan mahkamlanadi.
Endi patronning tarkibiga kiruvchi detallarning chizmalari bilan tanishib chiqaylik:

1. 
   Xvostik detal aylanish sirtidan iborat bo’lib, asosan silindr va konus sirtlarining birikmasidan iborat. 4-shaklda detal 6 ning chizmasi frontal va profil ko’rinishlarda ko’rsatilgan. Detaldagi o’yiqlar shaklini aniqlash uchun mahalliy qirqim berilgan.
   
2. 
   5-shaklda kojuxning II₂ va II₃ tekislikdagi ko’rinishlari tasvirlangan. Detaldagi teshiklar va rezbalarni tasvirlash uchun frontal qirqim berilgan.
   
3. 
   Vtulka 1 aylanish sirtidan iborat bo’lib, chizmada II₂ va II₃ tekislikdagi ko’rinishlari tasvirlangan (6-shakl).
   
4. 
   7-shaklda stakan 3 ning chizmasi berilgan. Detalning ichki qismlarini aniq ko’rsatish uchun qirqim berilgan.
   
5. 
   DISK 5 chizmasida bosh va chap ko’rinishlarda tasvirlangan (8-shakl), mahalliy qirqim yordamida teshiklarning ichki sirtlari aniq qilib ko’rsatilgan. Standart 7, 8 detallarning asosiy o’lchamlari standart bo’yicha aniqlab, so’ngra uning chizmasi chiziladi.
   

Patronning tarkibiga kiruvchi detallarning chizmalari asosida uning yig’ish chizmasi chiziladi (9-shakl, a). Yig’ma chizmadagi detallarning ichki tuzilishi va ularning birikish usullarini ko’rsatish uchun qirqim beriladi, so’ngra uning gabarit va montaj o’lchamlari qo’yiladi.