Sultan II. Abdülhamid’in Eğitim Politikalarının Mali Bir Veçhesi: Evkâf-ı Münderisenin Maarife Terki
TAED
57* 1855
ödenmesine dair karar çıktığı belirtilerek bu maaşın evkâf-ı münderiseden karşılanan 800
guruşluk kısmının iptidâî mekteplerin masraflarına harcanması istenmişti.
63
Görüldüğü üzere
evkâf-ı münderise gelirlerinin kullanıldığı alanların başında maaşlar gelmektedir. Osmanlı
Arşivi’nde bu hususu teyit eden çok fazla kayıt bulunmaktadır.
64
Münderis vakıflar hasılatının kimi vilayetlerde oldukça yüksek meblağlara ulaştığı ve
ihtiyaçlara harcandıktan sonra artan para ile çeşitli iktisadi teşebbüslerde bulunulduğu
görülmektedir. Mesela Sivas Vilayetinde iptidâî mektepler karşılığı olan münderis vakıf vs
gelirlerinin yıllık 47.285 guruş olduğu belirtilmiştir. Bunun 38.804 guruşunun masraflara tahsis
edildikten sonra kalan 8.481 guruşu ile diğer yollardan biriktirilen 254.288 guruşla hamam ve
dükkân gibi gayrimenkuller alınıp kiraya verilmek istenmiştir. Böylece maarif adına yeni birer
gelir kapısı açılacağı belirtilmiştir. Bu teşebbüs Maarif Nezâreti tarafından yerinde ve makul
olarak değerlendirilmiştir (1893).
65
Sivas Vilayetinin vakıf gelirlerini kontroldeki başarısı ve bu
müteşebbis tavrı ilerleyen yıllarda da devam etmiştir. 1897 yılında Sivas Valisi Hüseyin Hilmi
mührüyle Maarif Nezâretine gönderilen bir arzda; vilayet maarif sandığında bulunan 50.000
akçe tutarındaki evkâf-ı münderise hasılatının nemasız bırakılmasının uygun olmayacağı ifade
edilerek ahali ve memurların dükkân veya mağaza türünden gayrimenkulleri rehin alınarak
bunlara %9 faizle borç olarak verilmesi için izin istenmiştir. Vali, yıllık %4 faizle Ziraat
Bankası sandığına borç verilmesine izin olmadığı için böyle bir formül bulduğunu da ilave
etmiştir. Vali daha sonraki bir yazıda vilayet maarif meclisinin bu parayı Ziraat Bankası
sandığına %4 faizle borç olarak vermesini uygun gördüğünü belirtmiştir. Konu bu hâliyle
Maarif Nezâreti Muhasebe Kaleminde de ele alındıktan sonra Maarif Meclis-i Kebiri’ne intikal
ettirilmiştir. Büyük Meclis de eğer Ziraat Bankası sandığına faizle borç verilmesinden daha
hayırlı bir yol bulunamaz ise vilayet idare meclisinin gerekli tasarrufta bulunmasını ve neticeyi
bildirmesini istemiştir.
66
Bu örneklere bakıldığında, Sivas örneğinde, münderis vakıflar üzerinde
oldukça başarılı bir fon yönetimi sergilendiği anlaşılmaktadır. Ancak ülkenin her tarafında adı
geçen vakıf gelirlerinin Sivas’taki gibi yüksek meblağlara ulaşmadığı da belirtilmelidir.
Evkâf-ı münderise gelirlerinin kullanıldığı bir başka alan olarak, bu vakıfları
ilgilendiren mahkeme masrafları ortaya çıkmaktadır. Şöyle ki 1894 yılında Zor Sancağı’na
63
BOA. MF. MKT. 108/36 (1306/Ş.15/16 Nisan 1889).
64
Maaşlarla ilgili ayrıca BOA. MF. MKT. 604/33, BOA. Babıali Evrak Odası Belgeleri (BEO). 2146/160932 (bu
belgede Basra’da bir müderrisin maaşına yapılacak zam konu edilmiştir), MF. MKT. 763/48, MF. MKT. 873/6, MF.
MKT. 1109/74 fon ve numaralı belgelere müracaat edilebilir.
65
BOA. MF. MKT. 182/90 (1311.Ra.19/30 Eylül 1893).
66
BOA. MF. MKT. 360/36 (1315.S.11/12 Temmuz 1897).
1856
* TAED
57
Yakup KARATAŞ
gönderilen bir yazıda buradaki bazı vakıfların münderis olduğunun ve maarif adına zapt
edilmesinin, mahkemece tespiti yapılıp haklarında hüküm çıkmasına bağlı olduğu belirtilmiştir.
Bu sürecin işlemesinde mahkemece ortaya çıkacak masrafların yine münderis vakıflardan
karşılanması istenmiştir.
67
Yukarıda münderis vakıf gelirlerinin çeşitli gider kalemlerine tahsis
edildiği belirtilmiş ve kimi örnekleri de verilmişti. Yine ilginç bir gider kalemi Kumanova
(Kosova Vilayeti)’da ortaya çıkmış ve bura maarif idaresinin 7,5 guruşluk kırtasiye bedelinin
ödenmesi için münderis vakıfların gelir fazlasına müracaat edildiği belirtilmiştir (1894).
68
Bu çalışmanın mevzuunu teşkil eden vakıf uygulaması ile dikkat çekici bir olay
Erzurum’un Kiğı Kazasının Kızılçubuk Köyü’nde yaşanmıştır (1894). Bura sakinlerinden biri,
yetkili mercilere başvurarak köyde namaz kılınacak cami ve çocukların gideceği bir okul
olmadığını belirtmiş ve bu istek İstanbul’a kadar ulaşmıştır. Şura-yı Devlet, Maarif ve Evkâf
Nezâretleri arasında cereyan eden yazışmalar neticesinde caminin yapım işinin sonraya
bırakılarak öncelikle okul yapımına hız verilmesi istenmiştir. Bunun için de maarif hissesinin
yetersizliği ortaya konarak nizamname hükümlerine göre münderis vakıf gelirleri veya ahalinin
yardımlarıyla okulun yapılması tavsiye edilmiştir.
69
Burada aynı anda cami ve mektep için
talepte bulunulmasıyla cami inşasının mektepten sonraya bırakılmış olması devletin maarife
verdiği önemi göstermesi açısından dikkate değer bulunmuştur.
Tasarruf şekilleri yönünden sıra dışı bir harcama Manastır Vilayetinde tespit edilmiştir.
Maarif müdürlüğünden Nezârete yazılan bir arzda; iptidâî ve rüştiye mektepleri mezunlarının
diplomalarının 20 paraya tedarik edildiği ve vilayet matbaasında bastırılırsa her bir diplomanın
6’şar paraya mal edileceği ifade edilmişti. Yaklaşık 2000 adet diplomanın vilayet matbaasında
bastırılması için gereken meblağın münderis vakıf gelirlerinden karşılanması için izin isteyen
müdürlüğe olumlu cevap verilmişti (1897).
70
Bu örnek zaten kıt kaynaklarla idare edilen maarif
işlerinin yolunda yürümesi için memurların da tasarruf tedbirlerine riayet ettiğini
göstermektedir.
İlerleyen yıllarda münderis vakıflardan elde edilen gelirlerin harcama alanlarında bir
genişleme ve farklılaşmanın devam ettiği görülmektedir. Öyle ki Muş Sancağı Maarif
müdürlüğünde evrakın muhafaza edilmesi için kullanılacak bir sandık ile kâğıt ve saire
masrafları için bile nezârete yazı yazılmıştı (1898). Nezâret de maarif komisyonunun çeşitli
67
BOA. MF. MKT. 191/75 (1311.C.23/ 1 Ocak 1894).
68
BOA. MF. MKT. 195/100 (1311.Ş.6/12 Şubat 1894).
69
BOA. MF. MKT. 225/25 (1312.Ra.10/11 Eylül 1894).
70
BOA. MF. MKT. 370/15 (1315.Ca.1/28 Eylül 1897).