Aydın Əli-zadə
Yüklə 0,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
53 nəticələrə gətirəcək. Öz növbəsində biliyə arxalanmayan iman, üstündə bina tikilməmiĢ bir bünövrəyə bənzəyir 104 (Str. VIII, 3). Ona görə də, imanla bilik bir vəhdət təĢkil edir. Sonda, imanla biliyin münasibətləri problemini yekunlaĢdıran Klemens, xristian qnostisizminin əslində intellektual (əqlə) don geydirilmiĢ bir iman olduğu qənaətinə gəlir. Bununla o, qnostiklərlə, onları Ģiddətli tənqid atəĢinə tutmuĢ xristian xadimləri arasında orta və barıĢdırıcı mövqedə durmuĢdur. Ümumiyyətlə bilik və imanın bir-biri ilə ahəngdə olması ideyasını ilk dəfə Klemens irəli sürmüĢdü. Gələcəkdə isə bu fikri Avqustinus, Anselm, Tomas (Foma) və baĢqa mütəfəkkirlər təkrarlamıĢdırlar və inkiĢaf etdirmiĢdirlər. Klemensə görə Ġlahi vəhyi daha da aydın baĢa düĢmək üçün Müqəddəs Kitabı yozmaq lazımdır. Yozmada alleqoriyalardan və təvillərdən də istifadə etmək olar, lakin burada ifrata varmaq olmaz. Tanrı haqqında düĢüncədə Klemens apofatik (mənfi) ilahiyyatın tərəfdarı idi. Onun fikrincə insan anlayıĢlarını Ona aid etmək olmaz, çünki Tanrını sözlə ifadə etmək mümkün deyildir. Lakin demək olmaz ki, o katafatik ilahiyyatı tam olaraq inkar edirdi, çünki Tanrının birliyi, ədaləti və baĢqa xüsusiyyətləri dillə ifadə edilə bilər. Amma onu yaddan çıxarmaq olmaz ki, bu sözlər onun əsl mahiyyətini açmır və buna görə də katafatik düĢüncədə ifrata varma, insanı antropomorfizmə və panteizmə gətirə bilər. Beləliklə, Tanrı haqqında düĢüncədə apofatik yolu tutmaqdır. Yəni Tanrını heç bir sözlə və anlayıĢla dərk etmək olmaz, o hər Ģeydən ucadır. Hər hansı bir Ģeydən düĢünən insan bilməlidir ki, onu Tanrıya aid etmək olmaz. Beləliklə hər bir anlayıĢı inkar edərək Tanrı haqqında onu demək olar ki, O, zaman, məkan kimi düĢünülən Ģeylər anlayıĢlarına sığa bilməz. İsgəndəriyyəli Origenus 104 Clemens Alexandrinus. Stromata VIII, 2. Ġngilis dilinə tərcüməsi burada yerləĢir: http://www.ccel.org/fathers2/ANF-02/anf02-71.htm# P9832_ 2772350 54 Origenus (185-254) Misirdə xristian ailəsində anadan olmuĢdur. Yetkinlik yaĢına çatandan sonra Origenus, neoplatonizm məktəbinin banisi Ammonius Sakkasın tələbəsi olmuĢ- dur 105 . Sonra Origenus, Klemensin baĢçılıq etdiyi Ġsgəndəriyyə ilahiyyat məktəbində təh- silini davam etdirmiĢdi. O bir çoxlu kitab müəllifi olmuĢdur. Origenusun ən tanınmıĢ kitabları: «De principiis» (BaĢlanğıclar haq- qında), «Contra Celsum» (Selsin əleyhinə) kitablarıdır. Origenus ilk dəfə xristian təliminin və dünyagörüĢünün sistemləĢdirilməsi iĢinə baĢ- lamıĢdır. Bu məqsədlə o, xristian ehkamlarının rasionallaĢdırılması məqsədi ilə, dini mətnləri və müddəaları yunan fəlsəfəsinin terminləri ilə ifadə etməyə baĢlamıĢdı. Bunun üçün Origenus, xristian ehkamlarını sərbəst yozmalara məruz qoymuĢdur. Nəticədə, o hesab edirdi ki, düzgün baĢa düĢülən Bibliya sağlam fəlsəfəyə mane olmur, düzgün tətbiq edilmiĢ fəlsəfə isə Bibliyaya ziyan vurmur 106 . Origenusun fikrincə Bibliyada bütün fəlsəfi suallara cavablar tapmaq mümkündür. Lakin Müqəddəs Kitabı düzgün baĢa düĢmək üçün onu yozmaq lazımdır, çünki orada hallanan sözlər və cümlələr Ģeylərin yalnız zahiri xüsusiyyətlərindən xəbər verir, halbuki, onların əsl mahiyyəti batindədir. Yozmalardan, alleqoriyalardan, təvillərdən həddən çox istifadə edən Origenus, bəzi hallarda ifrata varırdı. Bu səbəbdən xristian kilsə xadimləri onu pisləmiĢdilər. Origenus Tanrı ilə, Loqosla, ruhla bağlı problemlərə nəzər yetirirdi. O hesab edirdi ki, Tanrı eyni zamanda həm monada 107 , həm də henadadır 108 . Hər bir varlığın, düĢüncənin səbəbi olan Tanrı, varlığın düĢüncə və mahiyyət anlayıĢlarına sığa bilməz, onlardan ucadır. Bu səbəbdən O dərkolunmazdır. Burada Origenus yeni platoçuların fikirlərinə çox yaxınlaĢırdı. Lakin, Tanrının bəzi xüsusiyyətlərindən məxluqa doğru analogiyalar apararaq və Tanrı anlayıĢına zidd olan bütün Ģeyləri inkar edərək, fikir irəli sürmək olar. Belə ki, bənzərsiz, sadə və bölünməz olan Tanrının cismi ola 105 MəĢhur neoplatonçu filosof Plotinus da Ammonius Sakkasın tələbəsi olmuĢdur. 106 Origenus. Contra Celsum VI. Ġngilis dilinə tərcüməsi burada yerləĢir: http://www.newadvent.org/fathers/04166.htm 107 Yəni yeganə və tək olan varlıq. 108 Henada (yunanca ―henas‖) - bənzəri olmayan Vahiddir. 55 bilməz, çünki cism olan hər bir Ģey mürəkkəbdir və bölünməyə məruz qalır. Maddə olan hər bir Ģey dəyiĢir. DəyiĢmə isə bəzi xüsusiyyətlərin zəifləyib ortadan çıxmasına və onların əvəzinə baĢqa xüsusiyyətlərin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Bu isə bəzi xüsusiyyətlərin kamil olmaması, onların natamam olması ilə nəticələnir. Bütün bunlar Tanrıya aid edilə bilməz. Deməli Tanrı bir monada olaraq mütləq kamillikdirsə, o maddə və ya cism ola bilməz. Buna görə də Origenus, Tanrının, özünü düĢünən bir pak düĢüncə olması qənaətinə gəlir 109 . Bu fikrin mənĢəyi neoplatonizmdən gələrək Xristianlıqda platoçu ideyaların güclənməsinə gətirib çıxarmıĢdır. Origenusun Loqos haqqında baxıĢları da xüsusi maraq doğurur. O, Tanrını dünya çərçivəsindən çıxardaraq, fani aləmdən sonsuz uzaqlaĢdırırdı. Yəni Tanrı dünyaya transendent bir varlıq kimi düĢünülürdü. Lakin O, maddi dünyanı qayğısız qoymamıĢdır və bura öz Oğlunu yollamıĢdır. Bu Oğul – Loqosdur (Xristosdur). Loqos Tanrıdan doğulan həyatdır, varlıqdır, təfəkkürdür. Onun doğulmasının baĢlanğıcı yoxdur, o Ata kimi əbədidir, zamandan kənardadır. Lakin Loqosun dərəcəsi Atadan daha kiçikdir, çünki o, Onun nəticəsi, enerjisi, surətidir. Bütün bu ideyalara neoplatonizmdə də rast gəlmək olar. Origenusun kosmoqonik görüĢləri kreasionizmə əsaslanır. Dünya Tanrı tərəfindən heç nədən yaradılıb. O yaradandırsa, onun yaradıcılığı əbədidir. Əgər Tanrı haçansa heç nə yaratmasaydı, onda O, Yaradan olmazdı. Əgər haçansa məxluq olmasaydı, onda Tanrı qüdrətinin tətbiq obyekti olmazdı və Onun Yaradıcı keyfiyyəti reallaĢmazdı. Dünya Tanrı kimi əbədi olmasa da, Onun zaman nöqteyi-nəzərindən əvvəli və axırı yoxdur. Lakin bu halda Origenusun kosmoqoniyası Xristianlığın dünyanın Tanrı tərəfindən yaradılması və məhv edilməsi ideyası ilə uyğunlaĢmırdı. Bu ziddiyyəti həll etmək üçün Origenus əbədi yaradılıĢ və dünyaların çoxluğu fikrini ortalığa atdı. Yəni bizim dünyanı Tanrı həqiqətən müəyyən zaman yaradıb, məhv edəcək. Lakin Onun yaradıcılığı yalnız bununla bitmir. Dünya bizim dünyamızdan da öncə olub, onun məhvindən sonra yenə də yaradılacaq. Dünyalar çoxdur, onlar biri-birini əvəz edərək mövcuddurlar. Origenusun fikrincə, eyni zamanda iki dünya mövcud ola bilməz və müxtəlif 109 Origenus. De principiis, prolog 9. Ġngilis dilinə tərcüməsi burada yerləĢir: http://www.newadvent.org/fathers//04120.htm Yüklə 0,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|