19
Epidemiologiyanın inkişafına digər alimlər də böyük töhfə
ver mişlər. Məsələn, E.N.Pavlovski (1884-1965) – transmissiv in fek-
si yaların təbii-ocaqlılığı nəzəriyyəsini, V.D.Belyakov (1921-1996) –
parazitar sistemlərin özünütənzimləmə nəzəriyyəsini işlə yib hazırla-
mışlar.
Qeyri-infeksion xəstəliklərin epidemiologiyası ilkin olaraq sər-
bəst elm kimi bir çox alimlər tərəfindən (İ.İ.Yolkin, İ.İ. Ro qo zin,
V.D.Belyakov və s.) mənfi qarşılanmışdır. Onlar belə hesab
edirdilər ki, qeyri-infeksion xəstəliklərin etioloji amili – törədicisi
yox dur. Digər müəlliflər (V.A.Başenin, V.M.Jdanov) isə başqa
möv qedə idilər. Həyat sübut etdi ki, qeyri-infeksion xəstəliklərin
epide miologiyası nəinki sərbəst yaşamağa, həmçinin əhalinin sağ -
lamlığının bir çox problemlərini müvəffəqiyyətlə həll etməyə q a-
dirdir.
Yoluxucu xəstəliklərin epidemiologiyası ümumi və xüsusi
hissə dən ibarətdir. Ümumi epidemiologiya yoluxucu xəstə lik lə-
rin profi lak tikasının ümumilikdə nəzəri, metodik, təşkilati və
prak tik əsasları, xüsusi epidemiologiya isə ayrı-ayrı nozoloji for-
malar haq qında biliklərin məcmusudur. Lakin həm ümumi (epi-
demik prosesin ümumi və xüsusi qanunauyğunluqlarının öyrə-
nil məsi), həm də xüsusi epide miologiya (konkret yoluxucu
xəs təliklərin yayıl masının qarşısının alınması və onlarla m ü ba-
rizə) nəzəri və praktik məsələləri həll edir.
Epidemiologiya bioloji, tibbi və digər elmlərlə sıx əlaqədədir.
O, xüsusilə mikrobiologiya, virusologiya, parazitologiya, helmin-
to lo giya, immunologiya, yoluxucu xəstəliklərin klinikası, gigi-
ye na, tibbi zoologiya, baytarlıq, mikroorqanizmlərin və insanın
ge netikası, tibbi coğrafiya, biotibbi statistika ilə sıx bağlıdır. M ü-
asir epidemioloji xidmətin fəaliyyətində ərazinin bitki örtüyünün
kom pyuter analizi ilə birgə kosmik müşahidə vasitələri, su mən-
bələrinin spektral analizi və s. geniş işlədilir.
Yoluxucu xəstəliklərin epidemiologiyasının öz əsas metodu
vardır. Epidemioloji metod – infeksiyanın məkan və zaman daxi-
lin də yayılmasının xüsusiyyətlərinin təhlilinə əsaslanmış, xəstə-
lən mənin əmələ gəlməsi səbəblərinin, şərtlərinin və formalaşması
me xa nizmlərinin aşkarlanması və xəstəliklərin profilaktikasına
20
dair tədbirlərin əsaslandırılması üçün nəzərdə tutulan metodik
üsul la rın cəmidir. Epidemioloji metodun təcrübədə tətbiq edil-
məsi epidemioloji diaqnostika adlanır. Epidemioloji metod aşa-
ğı dakı me to dik üsulları özündə birləşdirir:
Təsviri – faktiki materialın toplanması və hipotezlərin ha zır-
lanması;
Analitik – hipotezlərin qiymətləndirilməsi;
Eksperimental – hipotezlərin sübut edilməsi;
Riyazi modelləşdirmə – epidemioloji proqnozun verilməsi.
Dövlət sanitar-epidemioloji nəzarət sisteminin strukturu ida rə-
lərin məqsəd və vəzifələrinə müvafiq təşkil edilmişdir. Yerinə
yetirilən fəaliyyət növlərindən asılı olaraq orqan və idarələr 3 qru -
pa (idarəçilik səviyyəsinə) bölünmüşdür.
Birinci səviyyə – kənd rayonlarında, rayonlararası, su və ha va
nəq liyyatında ərazi, rayonlarda (dairə, mahal), rayon bölgüsü
olan rayonlararası şəhərlərdə, şəhərlərdə, o cümlədən ra yon böl-
güsü olan şəhərlərdə təşkil olunmuşdur.
İkinci səviyyə – respublika üzrə sanitar-epidemioloji nəzarət
mərkəzlərinin fəaliyyəti ilə bağlıdır.
Üçüncü səviyyə – Səhiyyə Nazirliyi ilə təmsil olunur.
Epidemiologiyanın müasir tibb elmləri arasında yeri
Epidemiologiya anlayışı birmənalı deyildir. Çoxəsrlik inkişaf
dövrü ərzində bakterioloji kəşflərdən sonra o, epidemik prosesin
profilaktikasının qanunauyğunluqlarını öyrənən elm kimi forma-
laş mışdır.
Son illər bütün xəstəliklərin (infeksion və qeyri-infeksion)
po pulyasiya səviyyəsində öyrənilməsinin metodik əsasları və
üm umi prin sipləri formalaşmışdır ki, bunları adlandırmaq üçün
“epide mi ologiya” terminindən istifadə edilir.
Hazırda elm tarixində belə bir situasiya alınmışdır ki, elmin
ənə nəvi başlanğıcı onun qəbul edilməsinin daha ümumi hissəsi
ol muşdur. Bunun üçün də hazırda ayırd edilir:
1) Epidemiologiya ümumi tibb elmi kimi;
2) Epidemiologiya epidemik proses haqqında elm kimi.
21
Epidemiologiya ümumi tibb elmi kimi əhalinin xəs tə lən-
məsinin aydınlaşdırılmasının səbəblərini, şərtlərini və me xa niz-
mini, onun ərazi üzrə, müxtəlif əhali qrupları arasında və məkan
daxilində yayılmasını analiz yolu ilə öyrənir. Bu sahədə əldə
etdiyi nəti cələri xəstəliklərin profilaktikası üsullarının hazır lan-
ma sında istifadə edir.
Yoluxucu xəstəliklərin epidemiologiyası – epidemik prose-
sin qanunauyğunluqları və onun öyrənilmə metodları haqqında,
həm çinin əhali qruplarında yoluxucu xəstəliklərlə xəstələnmənin
qar şısını almaq, əhalinin xəstələnmə göstəricilərinin aşağı s a-
lınması və ayrı-ayrı infeksiyaların ləğv edilməsi məqsədi ilə apa-
rılan əks epidemik tədbirlər və onların yerinə yetirilməsi haq-
qın da biliklər sistemidir.
Epidemiologiyanın metodunun və predmetinin öyrənilmə sin-
də məqsəd onun tibb fənləri arasındakı yerini müəyyən e t mək-
dir. Yoluxucu xəstəliklərin epidemiologiyası 2 bölməyə a y rılır:
ü mu mi və xüsusi.
Ümumi epidemiologiya yoluxucu (parazitar) xəstəliklərdə
epi demik prosesin yaranmasının, inkişafının və sönməsinin ü mu-
mi qanunauyğunluqları sistemini və bu xəstəliklərin pro filak tika-
sı nın əsas prinsiplərini və onlarla mübarizə təd birlərini nəzərdə
tu tur. Ümumi epidemiologiyanın bölmələrinə aşağı da kı lar aid-
dir: epi demiologiyanın predmeti və metodları, epidemik proses
haq qında təlim, epidemioloji nəzarət, epidemioloji təhlil, epi de-
mi oloji diaq nostika, yoluxucu (parazitar) xəstəliklərlə m ü ba rizə
və on la rın pro filaktikasının elmi və təşkilati prinsipləri.
Xüsusi epidemiologiya yoluxucu (parazitar) xəstəliklərin ay rı-
ayrı nozoloji formalarında epidemik prosesin yaranmasının, inki -
şafının və sönməsinin xüsusiyyətləri, onların hər birinə dair a pa -
rılan profilaktika və mübarizə vasitələrinin və metodlarının k o n k ret
for maları haqqında biliklər sistemidir.