Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

şəkliyb  hər  halda  başlanğıcda  Tanrı  anlamı  bildirməyən  bu  söz  Tanrıya 
məxsus qoruyucu, hami vəsfini  sonradan qazanmışdır.
Nəticə  olaraq  qısaca  söybmək  gərəksə,  «yiyə;  Tanrı;  mələk;  ata, 
ana;  ocdad»  anlamları yönündə  keçirdiyi  semantik şaxələnmə və  bu  məna 
şaxələnmələri 
ib  
bərabər 
çoxlu 
sayda 
allomorflannm 
varlığı 
izi//iyə//yiyə//əyə  anlayışınm  эп  əski  türk  sözlərindən  biri  və  həm  də 
mifoloji  çağ  türk  düşüncəsinin  məhsulu  olduğunu  açıq-aydın  sübuta 
yetiıir.  Bu  mənada  hər  mədəniyyətin  özündə  olduğu  qədər  türk 
mədəniyyətinin  də  sırf milli  özünamaxsusluğunu  ifadə  еЬуэп  elə  rəmzi 
kodlarındandır  ki,  tanmmış  rus  alimi  S.M.Şirokoqorovun  «psixomental» 
adı  veıdiyi  komplekslə  bağh  belə  istilah  və  anlayışların  mütləq  dəqiq 
tərcihnəsi əksərən qeyri-mümkündür [391].
Başqa  mədəniyyətlərdə  tanı  qarşığı  tapılmayan  (mədaniyyət- 
şünaslıqda  ara-sıra  adına  «lakun»  deyilir)  və  bir  dildən  başqa  dilə  eyııilə 
çevrib  bilməyən  həmin  tip  anlayışlar  ona  görə  do  çox  zaman  ahndığı 
dildə necə varsa е!эсэ saxlanılır56.
Təbii  obyektbro  verilaıı  adlar  dini-mifoloji  mahiyyət  daşıyaraq  bu 
yerlərin  özü  ilə  bağlı  olduğundan,  mifık  düşüncədə  dağ,  çay,  göl  adları 
belə  mifopoetik düşüncəli türkün  gözündə yalnız coğrafi  ad deyil,  həm də 
о  yerin  sahibi  olan  ruhun  adı  olaraq  düşünülürdii  [167,  s.15;  133,  s.85]. 
Məsələn,  Alvız  -   dağın  adıdır.  Dağ  əyəsinin  də  adı  Alvızdır.  Çünki  dağ 
rııhu  Alvız  özü  də  onda  -   ayəsi  olduğu  dağda  yaşayır...  Yəni  təbii 
obyektin adı  semantik baxımdan nəyi  ifadə edirsə,  onun da daşıyıcısı  olur, 
yaxud hami  ruh -  əyə nəyin əyəsidirsə onda da yaşayır.  Canlı  və  insana da 
bənzər  olduqlan  düşünülən  lıəmin  varlıqların  bu  üzdən  yalvarışlara, 
dualara cavab verə bildiklərinə inanılmışdır.
Bcləlikla,  İzi//İye  (əyə/Zyiyə)  adları  ilə  bilinən  mifoloji  varlıqlarm 
tobiətinin  həmçinin  etnoqrafık  və  dilçilik  faktları  əsasmda  araşdırılması 
gızlin  təbiət  qüvvələrinə  inanışm  türk  dini-mifoloji  dünyagörüşünün 
(«psixomental  kompleks»b  bağlı)  əsaslarmdan  biri  olduğu  gerçəyini  bir 
dalıa siibuta yetirmək  imkam verir.
56  Bir mədəni  kompleksin  term inbrindən  digər mədəni  kompleksin  yozumunda istifadəniıı 
isə  sonuncunu  antamağa  heç  da  həmişə  kömək  ctmədiyi  gcrçnyi  mədəniyyətlərin 
öyrənilməsi baxımından etnologiyada artıq  aksiomdur [301].
Türk  övliya anlayışı və  hami  ruh  obrazlarının 
semantik-struktur analizi
Türk  tanrıçıhğı  şamanizmlə  qarışmazdan  öncə  tüıkbrin  aski 
inanclan  sistemində  yer  almış  əcdad  kultu  övliya  kultunun  toşakkülündə 
də  ahəmiyyətli  rol  oynamışdır.  Əcdad  ruhu  ib   bağlılığm  ifadəsi  olaraq 
qəbul  edibn  övliya  obrazınm  formalaşmasmda,  bebcə  əski  türk  inanclan, 
islam-türk  tosəvvüfü  vo  xalq  sufıliyinin  bciyük  rolu  olmuşdur.  Sonralar 
əcdad  kultu  ib   iist-üstə  laylanan  övliya  kultıı,  demok  olar  ki,  xalq 
müsəlmanlığmm özülünü təşkil etmişdir.
Övliya türk xalq  inanışlarında  qeyb  dtinyası  -  görünməzbr abmi  ilə 
bağlılıqda  olduğu  düşünübn  varlıqdır.  Haqq-təaladan  könlü  illıamla 
zinətləııən  övliya  qəlbində  açılan  qapıyla  kəramət  sahibi  olan  kasdir. 
«Haqq-təala  onun  «qeyb  qəndilindən  gələn  bir  işıq»  misalı  könlüno  illıam 
etdiyindən»dir  ki,  «пэ  dersə  о  da  olur».  Çahşmaqla  övliya  olmaq  olmıır. 
Ənənavi dini-mifoloji təsəvvürlərdə övliyalarm möcüzə yarada bildikbrinə, 
gələcəkdən  xəbər  vermək  gücündə  olduqlanna,  azarlıları  sağaldıb  vo  lıalta 
ölüləri  dirildə  bildiklərinə  inamlmışdır.  Burkut  Baba,  Qambar,  Qorqut  Ata, 
Xızır,  Həzrət  Əli  vo  b.  türk-müsəlman  övliya  tipbridir.  Qeyb  ərənbıi 
deyibn varhqlar da gözə görünməyəıı övliyalardır.
Din  sosioloqlan  zaman-zaman  beb  bir qənaətb  çıxış  edirbr  ki,  xalq 
müsəlmanlığı  elə bu anlayış -  övliya kultu atrafında taşəkkül etmişdir.  Lakin 
onun türk xalq inamşlannda qazandığı anlamm Qurandakı «vali» va «övliya» 
anlayışları  ib   bir  c b   dərin  bağlıhğı  yoxdur.  Övliyalann  kəramot  sahibi 
olduqlanna  inam  onlara  az  qala  peyğəmbərbrə  borabor  status  qazaııdırırdı. 
Tannnın övliyalan hər cür bəlalardan qorudıığuna və oıılann dibkbrini qəbul 
etdiyma  inamlmışdır.  Buna  görə  də  övliyalar  eyni  zamanda  türk  insanmm 
gözündə ruhani baxımdan bir sığmaq yeri olmuşdur.
Əlbəttə,  övliyalardan  heç  də  hər  biri  kult  obyekti  olmamışdır.  Niya 
bir övliyanın öldükdən  soııra unudulduğu, başqa birinin isə kulta çevrilməyi 
də etnosun  bəzi  sosial  və  psixoloji  faktorları  ib   bağlı  mosələdir.  «Ölmayaıı 
bir  ölü»  olan  övliya  xalqm  inandığı  bütün  dini-ruhani,  əxlaqi  doyərbriıı 
təcəssümüydü.  Xalq  ona  lıələ  sağhğmda  qorxu  qanşıq  bir  sayğı  göstarir, 
çünki  ona qarşı  ebnəcək  hər hansı sayğısızlığın  fəci  ölümlə  nəticəbnməyə 
qədar  cəzasız  qalmayacağına  inanırdı.  Onun  adı  lıəb  sağlığmda  əfsanələrə 
bürünə bilir, ölümündən  sonra da güc-qüwətinin davam etdiyinə  inanılırdı. 
Övliyalarm  ruhani  qüdrəti  Tann  qatmda  onlann  yardımçı  olacağı 
düşüncəsini  doğururdu.  Övliyalar  xalqın  gözündə  Haqdan  yaranmışlar

---

olaraq  bilinirdilər.  Tann  sevgisinə,  yardım  və  himayəsinə  layiq  olmuş 
övliyanm məzarı və ya türbəsinin varhğı həmin övliyaya göstəribn  sayğmm 
bır  nişanıdır.  Tanndan  golon  bu  nişan  hətııin  məzar  və  ya  tiirbənin  adi 
qəbiristaıılıqda  deyil,  diqqət  çəkən  bir yerdə  olmasında  da  özünü  göstərir. 
Çüııki  bura  — ziyarətə  gəlinən,  mərasim  keçiribn,  qurban  kəsilən  yerdir. 
A'/.ərbaycanın  Qax  bölgəsində  ucqar  dağ  kondindoki  bir  məzarın  tən 
ortasmdan  boy  atan  ağac  bu  mozan  yerli  əhalinin  gözündə  ziyarətgaha 
çevirmişdir [73, s.167].
Türkbrin 
övliya 
ilə 
bağlı 
dini 
düşüncələrinin 
qaynağmı 
islamaqədərki  əski  türk  inamşlan  təşkil  etmişdir.  Lakin  hələ  islamiyyətin 
tiirk xalqları  arasında  geniş  yayılmağa  başladığı  dövrlərdə,  yəni  X  əsrdən 
etibarən  artıq  islami  tiirk  övliya  tipinin  təşəkkülii  iiçün  zəmin  yaranmışdı. 
Ovliya  kultunun  təşəkkülündə  həmçinin  şamanizmin  yeri  damlmazdır. 
Gələcəkdən  xəbər  verən,  azarlıları  sağaldan,  göyə  çıxıb  uça  bibn,  odda 
yanmayan  və  b.  kimi  türk  şamanlan  ilə  bağlı  xüsusiyyətbrə,  məsələn, 
bəktaşi mənqəbəbrində və digər təriqət çevrobrindo yazılmış mənqəbəbrdə 
haqqmda damşılan övliyalar da sahibdirlor.
Bütün  bunlarla yanaşı,  övliya  kultunun  təşəkkülündə  эп  nıühüm  yer 
şamanizməqədərki  oski  türk  dini  etiqadmın  başlıca  dayaqlarından  olan 
əcdad kultu  ib   bağhdır. Türk xalqlannm çox qodim  və köklü  inanışlanndan 
olan əcdad  kultu əcdad ruhunıın  müqəddəs bilinməsi  düşüncosiııo  söykənir. 
Bu  üzdəıı  də  əcdadların  ruhlarına  qurbanlar  kəsilir,  ınəzarları  toxunulmaz 
bilinir.  1890-cı  ilbrdə  Türküstanı  dolaşan  fransız  tarixçisi  F.Qrenard  ayrı- 
ayrı  bölgəbrdə  övliya  kultu  ib   bağlı  gördükbrini  tədqiq  etmiş,  şahidi 
olduğıı  ziyarət  vo  qurban  mərasimbrini  araşdıraraq  buralardakı  övliya 
kultlarmın qədim əcdad kultu ib əlaqəli olduğu qənaətinə gəlmişdir [ 156].
Mifoloji  düşüncədə  axirət  dünyası,  yer  stixiyası  və  bu  mənada  da 
əcdadlar dünyası ib  bağlılığı olan övliyalar ata kultunun, yəni  əcdad ruhuna 
etiqadııı  yerini  tutmuşdur.  Təsadüfı  deyi!  ki,  sonrakı  çağların  müsolman- 
türk  xalq  inanclanndakı  ilk  türk  övliyaları,  kəramət  sahibi  olan  şıxlar 
(şeyxlər)  da  əcdad  ruhunun  ifadəsi  olan  həmin  «ata»  adıyla  çağırılmışlar. 
Görünür,  bu  üzdən  də  bəzi  qaynaqlarda,  nıəsəbn,  Qorqut  Ata  Dərbənd 
oğuzlan  arasında yaşamış oları şeyx adlandırılır.  Əslində  də müsəlman  türk 
inanışlarmdakı  həqiqi  övliya  tipi  Qorqud  Atanm  simasında  öz  parlaq 
təcəssümünü  tapıbdır.  Türkiistan  baxşılarının,  adına  «Ata  Qorqut  Övliya» 
dedikbri  ulıı  əcdad  rııhu  Dədə  Qorqud  həqiqətəıı  də  övliya  olduğu  üçün 
«Dədə  Qorqud  kitabı»nda  onun  haqqında  «vilayot  issi»  deyilir  [34,  s.351 ].
Əcdad  ruhuna  tapmmağın  bir  ifadəsi  olan  Qorqud  Ata  qopıızlu  baxşıların 
yardım dibdikbri  bir övliyadır.
Qcybə  inam  bütün  dini  inanış  sistembrinin  təməlidir.  İslarn 
düşüncosində  qeybi  bilmək  yalnız  Yaradan  Allaha  aiddir.  Ona  görə  də 
Qorqud Ata övliyalığımn  mahiyyəti  bu  diişüncə  ib  tam  açıla bilmir.  Əslində 
iso Qorqud Ata da bir övliya olaraq əııənəvi tiirk düşüncəsində qeyb aləmi  ib 
bağlıdır;  dedikləri  çiıı  olaıı  övliya  Qorqud  Ata  qeybdən,  gözəgörfınınəzbr 
dünyasından  dürlü-dürlü  xəbərlər  söybyir.  Çiinki  Haqq  təalanm  könlünə 
ilham etdiyi bir övliya, bir kəramət sahibidir.
Qorqut Atanm  məzarlığınm Sır-Dəıya  sulannm  aşağılannda,  Dərbəııd 
yaxınlığında,  Anadoludala  Əhləd  (Van)  xarabalıqlan  arasında  [145,  s.399], 
ebcə  do  Azərbaycanın  Quba  rayonundakı  Xanəgah  kəndiııdo  (Pir  Qorqut 
türbos i) olduğu göstərilir.
Bənzər  şokildo  hətta  Xızırın  da  bir  neçə  yerdə  məzarhğımn  olduğu 
deyilir  [236,  s.102].  Bütün  bunlar,  əlbəttə,  həmin  müqəddəs  bilinəıı 
varlıqların  (ruhunun)  bəlalardaıı  qoruyucu,  hifzedici  hami  oldııqlarma 
inamdan  golir.  Bu düşüncə  mexanizmi övliyalaşan bir Yunus  İmrə  iiçim  do 
eynidir.  Vo  ya  Gəncə  yaxmlığında  yıxıhb-tökülmüş  bir  məzar  vardı  ki, 
xalqm  nəzərində  uşaq  arzulayan  sonsuz  qadmlann  övlad  dibdikbri  bir 
şeyxo monsubdu. О «koramotli» türbəııinsə Azərbaycana baş ucalığı  gotiron 
dahi Nizaminin  əbədi  məzan  olduğunu bibnbriıı  sayı  çox  az  idi  [85, s.30]. 
Bu  baxımdan  arxaik və  ononovi  folklorun  təbiətinin  gözdən  keçirilınəsi  bir 
daha  göstərir  ki,  ənənəvi  mədəniyyətlo  yaşayan  xalqın  düşlincosini 
hadisəlorin  gerçəkdə  baş  verib-vermədiyi,  onlann  dəqiqliyi,  xronologiyası, 
personajların  tarixən  yaşayıb-yaşamadıqları  kimi  faktlar  о  qodor  do 
maraqlandırmır  [395,  s. 173],  yəni  şifahi  эпэпэ  tarixi  bilgibri  qoruyııb 
saxlamaq yolu tutmur.
Gizlin  təbiət  qüvvətbri  olan  əyələr,  məbklər  vo  ya  fəriştolor  də 
ənənəvi  türk  təsovvüründə  bəzən  «övliya»  sayılmışdrr.  Mosəlon,  qoruyucu 
ruh  olan  Humay  ilahəsidir  ki,  şor  türkbrinin  «May-ezi»  dedikbri  homiıı 
varlığm  adına  «Manas»  dastanında:  «Umay  ene  perişte...»,  Qazaxıstanm 
günbatar bölgobrində iso «...May əulie» (Umay övliya) deyilibdir.
Məbk  donlu  bilinən  övliyaların  bir  əcdad  ruhu  olub  bəlalardan 
qoruduqlarma  inamlmışdır.  Ümumiyyətlə,  türk-müsəlman  xalqlarındakı 
övliya  inancı  ib   tobiot  qüvvətbrinə  inanmağın  ifadəsi  olan  qodim  izi//iyə 
kultu  arasında  da  dorin  bağlılıq  vardır.  Azərbaycan  türkbrinin  mifik 
görüşlorindəki  Qaraçuxa  bir  övliya  olaraq  bilinir.  Türküstaııın  müxtəlif 
bölgolorindo,  qırğız  çölbrində  Övliya  Ata  kimi  coğrafı  adlar  oralarda

---