Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

Mifoloji  obrazlarin  xüsusiyyətlərinin  öyrənilməsi  baxımından 
N.Seyidovun  «Azərbaycan  nağıllan»na  «Qeydlər»ində  [22],  həmçinin 
folklorşünaslığa  dair  hazırlanmış  dərsliklərdə  -   P.Əfəndiyevin  «Azər- 
baycan  şifahi  xalq  ədəbiyyatı»  [38],  V.Vəliyevin  «Azərbaycan  folkloru» 
[101]  və  A.Nəbiyevin  «Azərbaycan  xalq  ədəbiyyatı»  [80]  kitablarında, 
habelə  Azərbaycan  folklorunun  müxtəlif sahələrinə  dair  İ.Abbaslımn  [1], 
S.Paşayevin  [84]  və Q.Paşayevin araşdırmalannda, о cümlədən aşıq sənəti 
sahəsiııdə  M.Həkimov  [50],  Q.Namazov  [79],  H.İsmayılov  [51]  və  b.-mn 
[27; 59] tədqiqatlannda da ayrı-ayrı məqamlara diqqət yetirilmişdir.
Azərbaycaıı 
dilçilik  elmində  mifoloji  obrazlarin  linqvistik 
(etinıoloji)  aspektdə  öyrənilməsi  sahəsində  bir  sıra  araşdırmalar 
mövcuddur.  Tamnmış  türkoloqlardan  F.Ağasıoğlunun  əski  türk  tarixinin 
mifologiya  ilə  bağlılığmı  göstorən  araşdırmaları  -   praazərbaycan 
teonimləri,  kultlar  və  tapmaqlar haqda yazıları  və tarixi-etimoloji  etüdləri 
[12;  30;  31;  32],  T.Hacıyevin paleoonomastika və  Dədə  Qorqud  obrazlan 
ilə  əlaqəli  tədqiqatlan  [46;  47],  MAdilovun  [11],  E.Əzizovun  və 
M.Qıpçağın  qədim  tüık  düşüncəsiniıı  izlərini  yaşadan  mifoloji  ifadələrə 
dair  yazıları  [60;  82],  V.Zahidoğlunun  «Dədə  Qorqud»  leksikası  haqda 
silsilə qeydləri  [102;  103;  104] milli türkoloji dilçiliyin uğurlanndandır.
Türkıyə  mifşünaslığmda  xüsusən  Ə.İnanın  əski  türk  dini,  türk 
şamanizmi,  habelə  ayrı-ayrılıqda  A1  ruhu,  Umay  ilahəsi  və  b.  ilə  bağlı 
araşdınnalaıı  [132;  133;  134;  135],  O.Ş.Gökyaym  «Dədəm  Qorqudun 
kitabı»  [124],  H.Tanyunun  türk  tanrıçılığı  haqda  və  b.  tədqiqatı  [151; 
152],  B.Ögəlin  folklor  və  etnoqrafik  materiallarla  olduqca  zəngin 
ikicildlik  «Türk  mifologiyası»  [146],  həmçinin  türk  mədəniyyətinin 
gəlişmə  çağlarım  əks  etdirən  aıaşdırmalan  [145],  H.Güngörün  türk 
etnoqıafiyası  və din tarixinə dair əsərləri  [129;  130],  Ə.Y.Ocağm Xızır 
уэ
 
övliya  ilə  bağlı  tədqiqatları  [156;  157]  türk mifoloji  obrazlarının  struktur- 
semantik  təbiətitıiıı  düzgün  qavranılması  üçün  əhəmiyyətə  malikdir. 
Silsilədə  görkəmli  alimlərdən  F.Köpıülü  [140;  141],  Ə.Cəfəroğlu  [116], 
P.N.Boıatav [115],  Ş.Elçin [121],  B.Seyidoğlu [150], S.Gömeç  [126;  127] 
də  yer  alır.  Son  dövrləıdə  isə  M.Ərqun,  Ə.Duymaz,  Ö.Çobanoğlu  [117; 
118],  Y.Çoruhlu  [119]  və  b.  ilə  yanaşı,  digər  türk  xalqlan  alimlərinin 
tədqiqatları  [146;  185;  186;  187;  188]  diqqəti çəkməkdədir.
Türk  mifologiyasına  dair  rusdilli  odəbiyyat  içərisinda  V.Radlov 
[345;  346],  Q.Potanin  [328],  Ç.Valixanov  [191],  Y.Pekarski  [358], 
N.Dırenkova  [214;  215],  V.Jirmunski  [224;  225],  L.Qumilyov  [63;  203;
204; 205], X.Koroğlu  [251],  İ.Stebleva [362]  vo  çox sayda digər miiəllifın 
türk xalqlarınm  əski  və  ənənəvi  dünyagöriişləri  ilə  əlaqəli  problemləı i  bu 
və  ya  başqa  şəkildə  iizə  çıxaran  qiymətli  əsəriəri  vardır  ki,  həıııin 
tədqiqatlarda  türk  mifoloji  obrazlarmm  simvolikasını  sistemli  aıaşdıımaq 
imkanı  verən  folklor-etnoqrafik  qeydlər  və  nəzəri  miilahizələr  yer 
almaqdadır.  Bu  baxımdan  A.Divayevin  etnoqrafik  oçeıkləri  [208;  209], 
yakut şamanizminə  dair Q.Ksenofontovıın  materialları  [255],  şor folkloıu, 
Altay  və  Türküstan  şamanizmi,  tuva  şamanları  ilə  bağlı  miivafiq  olaraq 
N.Dırenkovanm  [213;  214;  215],  L.Potapovun  [329;  330;  331;  332;  333; 
334;  335], V.Basilovun  [173;  174;  175] və  M.Kenin-Lopsanııı tədqiqatlan 
[240;  241],  eləcə  də  S.Klyaştommm  [244]  qədim  türk  mifologiyasınm 
köklü problemlərinə aid  məqalələri, V.Butanayev  [189;  190], A.Saqalayev 
[374;  375],  Y.Yamayeva  [398]  və  b.-mn  Sibiıin  tüık  xalqlarmın  ənəııəvi 
dünyagörüşbri  haqda  todqiqatları,  S.Neklyudovun  tüık  (və  moııqol) 
xalqlarmın  mifologiyasına  dair  etnoqrafik  materiallarla  zəngin  silsilə 
araşdırmaları  [306;  307;  308;  309;  310;  311;  312;  313;  314;  315], 
Y.Tursunovun  qazax  məişət  nağıllarının  ibtidai  folklorla  bağlı  aspektdə 
genezisinə  dair  tədqiqatları  [379;  380;  381]  türk  mifoloji  varlıqlarmm, 
tanrıçılıq  və  şaman  mifologiyasmdan  gəlnıə  çox  sayda  personajm 
semantik  funksiyasmın  tarixi-mədəni  kontekstdə  və  etnik-mədəni  sisteıu 
çərçivəsində  araşdırılmasına  yol  açan  qiymətli  qaynaqlardır.  Həmçinin 
tüık mifologiyasındakı  A1  ruhu,  Umay ilahasi,  Koıoğlu...  obıazları  haqda 
silsilə  yazılar  meydana  gətirilmişdir.  Məsoləıı,  Umay  ilahosi  ilə  bağlı 
N.Dırenkova  [213],  L.Potapov  [332],  V.Butanayev  [189],  S.Skobelev 
[355],  M.Seyidov  [93,  s.80-114]  və  b.-mn  tədqiqatlarmı  xiisusi  qeyd 
etınək olar.
Eyni  zamanda  Volqaboyu  tiirk  xalqlarının  rıılı  lıoyatı  haqqmda 
R.Axmetyanovun  [168],  əski  çuvaş  mifologiyası  vo  demoııologiyasına 
dair  V.Sergeyevin  [354]  dilçilik  yozumları  üzərində  qurıılan  todqiqatları, 
е1эсэ  də  digər  müəlliflərin  bıı  qəbildən  ayrı-ayrı  oçerk  və  moqalələri  tiirk 
mifoloji  obrazlarının  həmçinin  semantik  stnıktıırıma  aydınlıq  gətiril- 
məsinə  kömək edir.
Tanınmış  Avropa  müəlliflərindən  L.Levi-Briil  [257],  E.Kassirer 
[238;  239],  K.Levi-Stros  [258;  259],  M.EIİade  [395;  396],  J.-P.Ru  [148; 
149],  rus  alimlərindən  O.Freydenberq  [382;  383],  V.Pıopp  [338;  339; 
340],  A.Losev  [266;  267],  S.Tokarev  [368],  Y.Meletinski  [283;  284;  285; 
286;  287;  288;  289;  290],  P.Boqatıryov  [182],  Y.Lotmaıı  [268;  269;  270;

---

271],  V.Toporov  [370;  371;  372;  373],  A.Qureviç  [206;  207], 
S.Ncklyudov,  B.Putilov  [341;  342;  343],  A.Bayburin  [169],  Y.Novik 
[317; 318;  319; 320;  321; 322], Y.Revunenkova [347; 348; 349], K.Çistov 
[389]  və  b.-nm  ibtidai  təfəkkür,  ənənəvi  düşüncə  tərzi,  mifoloji  sistem, 
mifoloji  varlıq  və  s.  epistemoloji  problemlərlə  bağlı  fikir  və 
müddəalanndan istifadə olunmaqla yanaşı, biitövlükdə xalq mədəniyyətiııi 
funksional-semiotik aspektdə öyrəııən  digər struktur folklorşünaslıq,  etno- 
linqvistik  və  üınumən  etnoloji  araşdırmalarla  [193;  261;  262;  272;  273; 
274; 275;  276] gəlinən nəticələr də əsaslı şəkildə nəzərə ahnmışdır.
Yaratdığı  mətntər və  bu  mətnbrdə yer  alan  obrazlar  sistemi  ilə  hər 
bir  etnik-mədəni  ənənənin  sistemlilik  təşkil  etdiyini  xüsusi  nəzərə 
çarpdırmaq,  əski  çağ  dünyaduyumu  və  dərkiniıı  vasitəsi  olan  mifoloji 
obrazları  səciyyələndirən  cəhətlərə  aydınlıq  gətirmək,  metafora  və 
simvoldan  fəıqli  olaraq  bu  obrazlann bütünlüklə  hərfi  mənada, tam  real  və 
maddi  qavramlması  mexanizmini,  onlanıı  funksional-semantik  təbiətinin 
anlaşılması  üçiin  yalmz  indiki  şəkilllərini  deyil,  bu  şəklə  düşənədək 
keçdikləri  təşəkkü!  prosesini  тйэууэп  etmək,  mifoloji  varlıqlarm  etnik- 
mədəni  эпэпэ  çərçivəsində  zaman  keçdikcə  variasiyaya  uğraya  bildiyi 
fıkıinə  xüsusi  diqqət  yetirmək,  müasir  elmi  paradiqma  işığında  vo 
mifşünaslağa  dair  tədqiqatlann  hazırkı  səviyyəsindən  çıxış  edərək  türk 
mifoloji  sisteminin  bütöv  mənzərəsinin  ayrı-ayn  obrazlar  və  onların 
funksiyalaıınm  ayrılıqda  araşdırılması  yoluyla  deyil,  məhz  mifoloji 
funksiyalar  səviyyəsində  üzə  çıxarıla  bilmosinin  mümkünlüyü  fıkrini 
əsaslandırmaq,  türk  mifoloji  obrazlar  sisteminə  daxil  olan  arxaik 
strukturlu  bir  sıra  obrazlann  mifoloji  simvolikasını  və  invariantım  bərpa 
etmok,  mifoloji  Ulu  Ana  kompleksinin  semantik  arxaikasını  araşdırmaq 
və  transformlannı  iizə  çıxarmaq,  arxaİk  etnik-mədəni  informasiyanın  эп 
dayanıqh  elementlərini  özündə  qoruyub  saxlayan  və  aktual  inanışlar 
sistemı  ilə  bağlanan  demonoloji  təsəvviirlərin  məhsulu  kimi  türk  demonik 
obrazlarmm  səciyyəvi  əlamətləıini  sistemləşdirmək  və  b.  vəzifələrin 
yerinə yetirilməsi zəruri sayılmışdır.
Kitabda  mifoloji  obrazlann  struktur-semantik  xüsusiyyətləri  etnik- 
mədəni  sistem  çərçivəsində  tədqiqata  colb  olunur,  məna  potensiah  geniş 
olan  bir  sıra  obrazlann  mifoloji  simvolikası  və  semantikası  açıqlanır. 
Folklor  mədəniyyəti  ib   daim  yaradıcılıq  içərisində  olub  yenidən  yeniyə 
axaraq  hər  an  dəyişən  və  dəyişə-dəyişə  də  özünü  qoruyan,  bununla  beb 
hər  dəfəsində  sanki  təzələnən  təbiət  arasında  paralellər  aparılır  ki,  bu
baximdan  kitabda  irəli  sürübn  və  şərhini  tapan  müddəalardan  biri  də 
özünütəşkil  dinamikasmın  mifoloji  obrazlann  təkamülünün  ayrılmaz 
cəhətiııi  təşkil  etdiyinə  dair  mülahizədir;  yəni  mifoloji  sistemdə  peı- 
sonajlarm  təşəkkülü  və  mövcudluğu  baxımından  funksiyaları  hər  zaman 
apancı rol oynayir.
Sinergetika  kontekstində  yaııaşılması  elmi-nəzəri  baximdan  yeni 
olub, özünütəşkil  gücünə  sahib  və  öz-özünü  quran bir proses kimi  mifoloji 
ənənədə  transformasiyalan  vo  obrazlann  fasiləsiz  təşəkkülünü  göımək 
imkanı  vemıişdir.  Real  tarixi  personajlarla  bağlı  faktlann  mifoloji 
strakturlann hazır  qalibbrinə  sığdınlması  mexanizmi  obrazların  timsalmda 
geniş tədqiq olunmuşdur.
Mifoloji  obrazlann  təkamülünün  bəlli  ölçüdə  həmin  obrazlann 
funksionallığı  və  semantikasma  görə  тэпа  potensialındakı  ilkiıı  imkan- 
lannın  sırayla  uyğunluq  içərisində  var ola  bilmə  şəkli  otraflı  şərhini  tapır. 
Mifoloji  personajlarm  variativliyi  və  zaman  keçdikcə  dəyişiklıklərə 
uğraya  bilməsi  gerçəyi  isə  xalq  mədəııiyyətindaki  obrazlann  bədii 
əsərbrdə yaradılan ədəbi  obrazlardan  açıq-açığma fərqləndirilməli  olduğu 
şəklində  şərh  edilir.  Eyni  zamanda  mövcudluğunu  funksiyalan  şərtbn- 
dirdiyindən  və  etnik-mədəni  эпэпэ  çərçivəsində  qarşılıqlı  əlaqələıı- 
diyindəıı  mifoloji  obrazlann  biri-birindən  təcrid  olunmuş  şəkildə 
araşdırılmasmm qeyri-mümkünlüyü vurğulanır.
Tədqiqatda  mifoloji  strukturlardan  ilkiıı  imkanları  özündə  cəııı- 
ləşdirən  V3  sonrakı  bütün  dəyişilməbrinə  baxmayaraq,  qorunan  invariant 
strukturlar  kımi  bəhs  olunur.  Belə  ki,  genezisinə  görə  mifoloji  komplekslə 
bağlanan obrazlann transformasiyaları həmin  imkanlardan keçir və mifoloji 
kompleksin  evolyusiyası  da  о  ilkin  imkanlarm  bu  və  ya  başqa  şəkildə 
gerçəkbşməsidir.  invariant  strukturun  üzə  çıxarılması  məqsədilə  mifoloji 
Ulu Aııa kompleksi  bütövdən  aynlan  parçaları  kimi  ayri-ayn  ti'ansfonnlan 
ilə qarşılıqlı bağlılıqda nəzərdən  keçirilmiş və тйэууэп  olunmuşdur ki,  Ulu 
Ana  məna  potensiah  geniş  olan,  lakin  bütüıı  dəyişilməbrinə  baxmayaraq, 
qorunan  invariant  strukturdur;  bir  neçə  dəfə  transformasiyaya  uğrayan 
həınin  kompleksin  diferensiasiyası  nəticəsində  müstəqil  hami  ruhlar  kimi 
fəaliyyət  statusuna  malik  bir  sıra  obrazlar  meydana  çıxmış,  invariant 
strukturda  isə  bir  kökə  -   kompleksə  bağlandıqlarmdan  struktur-funksional 
xüsusiyyətbr baximdan və mifoloji simvolikasına görəyaxm, zaman-zaman 
isə  eyni bir  funksiyanı  da  icra edə bilmişlər.  Ulu  Ana  obrazmın  malıiyyəti 
ilə  bağlı  ayrı-ayrı  m ətnbrə  səpəbnmiş  məlumatlar toplanmış  və  mifoloji

---