Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)
Yüklə 162,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
kompleksin bərpasma çalışılmış, bu zəmində bir sıra obrazlarda bir-biriylə əkslik təşkil edirmiş kimi görünən ftınksiyalar mifoloji kompleksin təkamtil prosesiııdə uğradığı transformasiyalarm təbii noticosi ib izah olunmuşdur. Araşdırmada ənənəvi milli mədəniyyətin təbiətinə zidd golərək və tiirk dini-mifoloji düşüncəsini semantik planda diizgiin əks etdirməyən və obrazlarm simvolikasma dolaşıqlıq gətirən bir sıra anlayışlarla bağlı yanlışlıqlara da münasibət bildirilmişdir. Övliya, hami ruh olan mifoloji varlıqlara «tanrdar», «allahlar» adı veribrək yunanların vo ya romahlarm dinində olduğu şəkliylə bir panteon yaradılması cəhdlərinin əsassızlığı empiıik məlumatlara söykənilməkb geniş şərh olunmıış, tanrıçı tiirklərin dini-mifoloji dünyagörüşündə эп böyük somavi ruh kimi Tanrmm heç bir antropomorfik özəllik daşımaması etnik-modəni sistemin faktları ilə qaynaqlar, mifoloji və etnoqrafik materiallar əsasmda təsdiqbnmiş, tüık mifoloji təfəkküriində sakral məzmun daşıyaraq özlüyündə Tanrmı vəsfləndirən ilahi doyərbrə xüsusi diqqət yetirilmişdir. Eyni zamanda ölüb- dirilmə ideyasma bağlanan bir sıra obrazlarm simvolikası türk dini-mifoloji di'ışüncosiııin osası olan tannçılıq görüşləri işığında həmin obrazlann funksiyalaımm əbədi Tanrmın varhğmdan qaynaqlanması ib əlaqəli araşdınlmışdır. Tədqiqatda arxaik etnik-mədəni informasiyanm эп dayamqlı elementləriııi öziində qoruyub saxlayan demonoloji tosəvviirbrin milli mifoloji sistemin öyrənilməsi və dünya modelinin borpası baxımmdan əhəmiyyəti açıqlamr, eyni zamanda qeyd olunur ki, mifoloji obrazlarm aktual demonoloji təsəvvürlərlə bağlılığmı itirərək inamşlar sferasmdan çıxıb bədii təxəyyü! sahəsinə keçməsi və söybyicilik hadisəsi faktma çevrilməsi özliiyündən folklor ənənəsiniıı tarixən təşəkkiilünə xidımt etmişdir. Mifoloji rəvayətbr iizərində miişahidəbr isə bu qənaət9 gətirir ki, tüık xalqları folklorunda geniş yaydan demonik varlıqlarla yanaşı hor biri canlı ənənədə özünəməxsıısluğu ib seçibn dönəlgə təbiətli çox sayda mifoloji obraz var və mifoloji informasiya yüklü ııeço-ncçə mətn do horn in varlıqlarla bağlı toşokkiil tapmışdır. Arxaik strukturlu mifoloji obrazlarm funksionallığmm düzgün qavrandması üçün onların təbii tarixi-mədoni koııtekstə çıxanlması və tiirk elnık-modoni sistemi çorçivosində araşdırılması zəruridir. Buııa göro do müqayisolor apanlarkon iimumon tiirk etnik-mədəni sistemini toşkil edəıı ənənələrdən hər birində əski dünyaduyıımu, inam və etiqadlarm daşıyıcısı olan obrazlarla ilişgili mifoloji, etnoqrafik və folklor qaynaqlarma, lüğətbrə eyni dərocədə üz tutulmuşdur. Böyük bir arealda türk mifoloji varlıqlarmm hədsiz çoxluğu ib yanaşı, onlann miiəyyən qismi haqda ətraflı məlumatm olmaması, üstəlik zəngiıı moııa potensialından məhrum bu obrazlarla bağlı bilgibrin də ayn-ayrı tiirk xalqları arasmda davamlı dəyişməsi nəzərə almaraq, həmçinin tüık mifşünaslığma dair araşdırmalarm möveud təcrübəsinin verdiyi imkanlardan çıxış edibrək tədqiqatda türk mifoloji obrazlarınm ümumi təsnifatı prinsipbri ib əlaqəli mosəbbro isə həblik geııiş yer ayrdmamışdır. Türk mifoloji obrazlarının struktur-semantik xüsusiyyətbrini sistemli üzə çıxarmaq imkanı verən mifoloji mətnbr araşdırmanm əsas obyektini təşkil etmişdir. Obrazlarm semantik strukturunun araşdınlması zamam özündə mifoloji informasiya saxlayan etnoqrafik materialIardan da geniş istifado olunmuşdur. ш я в п ш I BÖLMƏ TÜRK ETNİK-MƏDƏNİ SİSTEMİ KONTEKSTİNDƏ MİFOLOJİ OBRAZLARIN FUNKSİONAL SEMANTİKASI Etnik-mədəni ənənənin sistemliliyi. Mifologiya etnik-mədəni ənənənin özülü kimi. Türk mifopoetik dünya modelinin başlıca xüsusiyyətləri Öz adət-ənənəbri, inam və etiqadlan ilə ayrılıqda hər bir etnos bəlli üsluba vo yalnız bu etnosda rast gəlinə bibn əlamətlərə görə seçilir ki, bunlar da həıııin etnosun mədəni ənənəsinin - etnik-modəni sistemin özülüııdə dayanır. Əslindo işarəbr sistemiııin məcmusu olaraq hər ıracbniyyət özünə xas tərzini və onu tanıdan üslubunu da özü yaradır. Bu günədək bilinən mədəniyyətbıdən həb elə biriııə rast galiııməyibdir ki, bütövliikdə özündə sadəcə şəkilsiz, nizamsız və biri-biriylə olaqosi/ mətnlər yığınmı təcəssüm etdirsin. Dinamik və miirokkəb sistem kimi mədəniyyət arxaik olduqca yaıatdığı həmin mətnlər arasındakı bağlılıqda da formal deyil, məhz fıınksional əlamətbr daha çox rol oynayır. Onlar isə hamısı bəlli şəkildə biri-biriyb əlaqəli olub, yaxın bağlıhq içərisindədir. Beb ki, hər hansı mədəni onənənin tərkib hissəbri bir-biriyb bağhdır, bir-birini doğurur və biri digərini «yaşadır». Bu mənada mədəniyyət hər addımında sistemlilik niimayiş etdirir və hər bir эпэпэ də özlüyündə biitöv mətndir ki, sənət tarixçibri məhz həmin mədəni ənənələrin iislub tərzləri arxasında gizlin qalan ruhu təhlil etməyə çalışırlar. Bebcə, hor etnik-mədəni əııənə özlüyiində sistem təşkil edir. Sistem parçalardan yaranmış yox, parçalarda yaşayan, parçaları yaşadaıı və yalnız bu mənada parçalarm yaratdığı bir bütündür. Həm də e b bir bütiindiir ki, öz aralannda bu parçalardan hər biri digərinə ilkin dərin köklərdən gəbıı bir qiivvətb üzvi bağlılıqdadır. Bir-biriyb əlaqəsiz parçalardan «fıkirsiz toplanmış olanlann quruluşu da olmur və beb toplu sistem ola bilməz» [76, s.10]. Struktur bağlı olduğu sistemin başlıca özəllikbrini saxlayan əlaqələr məcmusudur. Hər пэ qədər vahid bir sistem anlayışı işlənib hazırlanmasa belə [394, s.170], yenə də aydmdır ki, sisteralilik dünyanm mahiyyəti kimi hər an özünü göstərir. Məhz etnik-mədəni ənənənin elementbıi arasmda simmetriyalı münasibətbrdir ki, bütöv bir orqanizm kinıi doğulan vo yaşayan etnik- mədəni sistemin də struktur əsasım təşkil edir. Bu baxımdan etnik modəniyyətin «energetik qaynaqlan» qıraqda deyil, elə mədəııiyyətin öz içərisində olmalıdır [276]. «Energetik qaynağı» bebcə, öz içərisində olan bir sistemin özülündə dayanaraq onun özünəcə oxşarlığım təmin edən struktur elementbri arasmdakı bağhlıq güclü olduqca ondakı bütövlük və кэпаг təsirbrə göstərilən reaksiya da bir о dərəcədə güclü olur. Нэг bir milli mədəni ənənənin öz daxili qanunauyğunluqları isə həmin etnik- mədəni sistemin elementbri arasmda эп ümumi və invariant bağlıhğm ifadəsidir. Sistem nəzəriyyəçibri bir bütöv kimi sistemin təbiətini araşdırmaq üçün onun ayrı-ayrı elementbrinin öyrənilməsi yoluyla deyil, bu elementbr arasındakı bağhlıqların üzə çıxarılması yolu ib gedilməsinin doğru olduğunu qeyd edirlər [181, s.28]. Yəni bütün olanm ayrı-ayrı elementbıi yalnız daxibn və məna cəhətdən bir-biriyb bağhhqda olmalıdır. Əks halda beb bir tamın hissələri bir-biriyb münasibətdə olsa da, bu, onlaıa bütövlük verməyəcək ki, nəticə etibarib həmin hissəbr уепэ vəhdət təşkil etməyəcəkdir [178]. Elementbri tamlığı olan sistemə çevirən qarşılıqlı bağlılıqlann da xarakteri son nəticədə уепэ sistemin öz təbiətindən gəlir ki, ona tamhq verən də daxili quruluşuyla bağlı bu hadisədir. Çiinki quruluş elementbrdəki imkanlann gerçəkbşməsinin özüdür. Mədəniyyətin sistem olaraq canlı orqanizmə bənzəri var, onuıı dəıki bu üzdən prosesbrin dərkinə əsaslanmalıdır, çünki orqanizmi də ayaqda saxlayan ayrı-ayrı parçalan deyil, özünii quran sistem kimi təşkil olunduğu elementlər arasmda bağlılığı təmin edən kompleks şəbəkədir. Sistem parçalanarsa, xüsusiyyətləri də ortadan qalxar. İstənilən sistemdə ayn-ayrı hissəbrin fərqbndirilməsi mümkündür, bununla beb bütöv olan öz təbiəti etibarib hənıişə onu təşkil edən parçaların ümumuııdan fərqbnəcəkdir. Mədəniyyotin diqqət yetirilməsi gərək olan bir miihüm aspekti də dinamik xarakteridir. Bu isə sistembrin ümumi nəzəriyyəsinə yaxın butstrep modelin də xüsusi dəyər verdiyi bağhlıqlann dinamik təbiətinin özünüqurma prinsipinə uyğun nəzərdan keçirilməsini mümkün edir [231]. Yüklə 162,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|