Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

dəyişən,  dəyişə-dəyişə  də  özünü  qoruyan,  bununla  belə  hər  dəfəsində 
təzələnən  təbiət  hadisəsində  olduğutək  folklor  mədəniyyəti  canlı  sistem 
kimidir2.
Sistemin  öz  təbiətindən  gəbn  bir  özəllikdir ki,  inkişafı  boyu  iki  əks 
teııdensiyam  öziində  birləşdirir.  Bu  meyillərdən  biri  daim  yeni  nəyinsə 
yaranmasma  can  atır,  о  biri  isə  dəyişik  şəkildə  olsa  beb,  köhnədən  olana 
qayıtmağa  çalışır.  Lakin  canlı  varlıq  aləıni  təbiətin  imkan  verdiyi  bəlli 
həddəcəıı azad davıana biləcəyi kimi ona zamanm hor hansı  sürəti,  ritmi və 
dinamikası  qarşısmda  dayanıqlıq  verən  də  eləcə  hər  an  yaradıcılıq 
prosesində  olmağı  və  həmin  proses  boyunca  özü  özünü  qurub  təşkil  vo 
təiizim  eləyə  bilməyidir.  Özliiyiində  içəridən  bir  nizam  qaynağı  olan  bu 
yaradıcılıq  prosesi  həm  də  mövcudluğunun  başhca  şərti  kimi  folklor 
ımdəniyyətinin  öz  daxili  qanunauyğunluğudur.  Bu  üzdən  canlı  эпэпэуэ, 
yaşayan bir sistemə onu anlamaq üçün donuq mexanistik baxış çorçivəsində 
yanaşma  mümkün  deyil.  Yoxsa  hər  hansı  bir  fakt  ümumi  hadisanin, 
prosesin  əvəzi  olaraq  qavranıla  bilir  və  deməli,  hissə  haqqında  təsəvvür 
bütöv haqda  olan təsəvvl'ırün yerini  tutur ki, yaradıcıhq prosesində  olan bir 
hadisəyə də bu baxış tərzi əsla özünü doğrultmur [74, s.l 80-181].
Elmin  bütün  olanı  tikə-parça  eləməkdə  görünməmiş  zirvələr  fəth 
etmiş  çağdaş  Qərb  sivilizasiyasmdakı  şəkliyb  çox  sayda  «izm»lərindəki 
paıçalayıcı  nıhundan  gələn  belə  yanaşma  tərzi  sistemdəki  hadisəbrin 
mahiyyətini  görməyə,  onu  kompleks  halında  öyrənməyə  və  köklü 
qavramağa  imkan  vennir.  Çünki  onun  mahiyyətində  diinyanı  daim 
yeniləııən  halıyla  bir  bütöv  olaraq  görən,  az  qala  mistik  təbiətli  deyiləcək 
həmin birləşdiıici ruh yoxdur. Нэг nəsnənin hər an dəyişdiyi təbiətin özündə 
iso  birləşdiıici  mh  qərar  tutubdur və  burada  hər  şey,  gerçəkdən  də  «cəzbə 
bağlıdır».  Etnik mədəni  эпэпэуэ  bütövlük  və tamlıq  verən  bu  rııh  cləcə  də 
hər  bir  milli  mifologiyadakı  dəyişik  mifoloji  (mistik)  varlıqlar,  insan  və 
təbiət  münasibətləri,  mifık  görüşbr  və  rituallar  arasmda  köklərdən  gəbn 
bağlıhq şəkilbı ində özünü göstərir.
г  Belə  yaşarı  sisten ıb rə  isə,  K.Lorensin  sözbri  ib   deyibrsa,  əkslikbrdən  birinin  digərini 
qarşılıqlı  inkan  tizorindo  qurıılu  təfəkkiir  forması  tətbiq  oluna  bilməz  [172].  Üstəlik, 
miiasir  elmdən  ötrü,  «эп  yeni  fizikanm  görkəmli  niim ayəndəbrindən  V.Heyzenberqiıı  də 
söybdiyi  kim i,  təbiət  tədqiqat  obyekti  deyil,  təbiətin  bəşəri  araşdırılmasıdır»  [393,  s.270] 
və  bıına görədir  ki,  «indən  b e b   insan  nə yana üz çcvirirsə hər  yanda e b   ancaq  özü-özünü 
görür»  [уепэ  orada,  s.270].  Mtlasir  elm  heç  bir  halda  bizimçün  dünyanm  mahiyyətini 
aşkara  çıxarm ır  və  dünyanın  həqiqi  dərkiylo  də  onun  heç  hansı  ortaq  yönü  yoxdur  [уепэ 
orada, s.282].
Etnik-mədəni  эпэпэ  təbiət  aləmində  olduğu  kimi  canlı  varlığa 
bənzər şəkildə öz-özünü qurur,  tənzim edir;  hərəkətlilik dinamik  səciyyəli 
bu  sistemin  öz  canında  var.  Təkamtil  canlı-cansız  пэ  varsa  bütün 
səviyyəbrdə  hamısmm  mahiyyətinə  işbyibdir.  Mürəkkəb  strukturlarm 
təkamülü  prosesbrində  keçmiş  yox  olmur.  Əlbəttə,  elementləıi  bir-biriyb 
пэ  qədər  zəif  bağhdırsa,  struktur  bir  о  qədər  tez  dağılıb  parçalamr. 
Sistemin  keçmişi  gəbcəyini  birbaşa  тйэууэп  etmir,  lakin  təsirsiz  də 
ötüşməyərak onun həmçinin  indisinə təsir edir ki, mürəkkəb strukturlar da 
həmin «yaddaş» vasitəsib birbşir, bir bütiin şəklində bağlamr [246].
Canlı  orqanizm  öz  individual  inkişafı  boyunca  эп  uzaq  əcdadların 
təkamülü  yolunu  эп  qısa  bir  şəkildə  keçdiyi  və  özündə  yaşatdığı  kimi 
təbiətdə  də  beləcə  olub  keçənlər  yadda  saxlamlır,  yaddaşdan  yaddaşa 
ötürülür.  Yaddaş  yadda  saxlamlan  və  həm  də  yadda  saxlayandır.  Etnik- 
mədəni  эпэпэ  də  məhz  beb  geniş  bir  anlamda  yaşayan  və  yaşadan 
yaddaşdır.  Onun  hər  anı  intəhasız  hərəkətdəymiş  kimi  yaradıcıhq 
impulsları 
ib  
müşayiət 
olunur. 
Hadisələrin 
burada 
bəlli 
qanunauyğunluqlar  üzrə  cərəyan  etməyi  isə  təməldəki  bağhlıqdan  gəbn 
özəllikdir.  Həmin bağlılıq struktur elementlərdən  birinin mövcudluğundan 
ötrü 
digərlərinin  də  varlığmı 
şərtbndirir. 
Çünki 
sistem 
iiçün 
qanunauyğunluq toşkil edən  пэ varsa,  sistemin  tərkib hissəbı i  üçün  də  bir 
aksiomdur.  Təsadüflərdən  fərqli  olaraq,  etnik-mədəni  ənəııənin  struktur 
elementbri  üçün sistem daxiliııdəki qanunauyğunluq təkrarlanan  haldır ki, 
sistemin  gözəlliyi 
də 
ilk 
baxışda  görünməyəıı 
qatdakı 
lıəmin 
qanunauyğunluqlarda üzə çıxır.
Dini-mifoloji ənənədə bu mənada hər hansı bir hadisənin  mahı'yyətini 
doğru-düzgün  anlaya  bilmək  üçiin  onu  bütünlüklə  dinamik  səciyyəli  etnik- 
mədəni  sistem  çərçivəsinə çıxarmaq  və öz təbii  tarixi  axarmda  araşdırmaq, 
bunun  üçün  isə  arxaik  mədəni  ənənəbri  öyrənən  etnoqrafiya,  dinşünaslıq, 
milli  musiqi  mədəııiyyəti,  folklorşünaslıq  və digər sahəbr aıasında  ənənəvi 
elmdəıı qalma maneəbri dəf ebmək gərəkdir [320]. Çünki  mifoloji diişiincə 
etnik-mədəni 
həyatın 
bütün 
qatlanna 
təsir 
göstərir. 
Etnoqrafik 
gerçəkliklərin,  dini-mənəvi  dəyərbrin  həqiqi  elmi  yozumu  mifologiyadan 
qıraqda  mümkün  deyil.  Etnik-mədəni  эпэпэ  isə  onun  folklor  kimi  arxaik 
mərhəbdə ictimai  və dini qurumlarla,  inanışlar və mərasimbrb six bağlılığı 
olan  sinkretik təbiətli  hər bir hadisəsinin  kompleks  şəklində  araşdırılmasını 
təbb  edir.  Bununla yanaşı,  dünya  və  yaradılış  haqqında  əski  tiirk  diişiincə 
sistemi  də  tam  bərpa  olunmadan  ənənəvi  türk  mədəniyyətinin  ayrılıqda

---