Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

götüriilmüş  hər  hansı  faktmın  simvolikasmı  açmaq  mümkün  deyil.  Bu 
baxımdan mifologiyanm müstəsna bir yeri var.
Mifoloji  sistem  özlüyündə  etnik-mədəııi  ənənənin  özülünü,  onun 
tarixi  inkişafınm  başlıca  meylini  təşkil  edir.  Bir  sözlə,  mifologiya  etnik- 
mədəni  sistemin  öz  ifadəsini  tapdığı  dildir.  Etnik-mədəni  эпэпэ  haqda 
irıfonnasiya əslində bu ənənənin təməlində dayanan milli mifoloji düşüncə 
sisteminin  hər  bir  struktur  elementində  qərar  tutubdur.  Etnik-mədəni 
əııənənin  də  mifologiyada  müəyyənbşən,  kodlaşan  və  proqramlaşan 
başlıca cizgiləri  həmin  xalqm var olduğu  müddət boyu  qüvvədə  qalır  [10, 
s.3].  Bu  isə  о  deməkdir  ki,  türk  mifoloji  dünyagörüşü  ilə  birbaşa  bağlı 
aıılayış-obıazlar, ruh adları, mifik varlıqlar və s.  hörümçəyin  bağladığı tor 
rrtisalı  və  ya  biıi-birindən  xəbərdar  bütün  hüceyrələr  kimi  öz  aralannda 
əiaqələnir.
* * *
Arxaik  folklorun  həm  genezisdo,  həm  də  struktur-semantik  olaraq 
bağlandığı  mifologiya  milli  mentalitetlə  birbaşa  bağlı  hadisədir  və 
bütövlükdə  tarixi-milli  mentalitetin  meydana  çıxardığı  bəlli  dünya 
modelinin  yaranma,  yaşama  və  işbmə  mexanizmini  oks  etdirir.  Bəşər 
tarixinin  эп  ilkiıı  qaynağı  olan  mifologiya  [180,  s.64]  heç  də  tarixin 
dərinlikləri  ilə,  uzaq  keçmişlə  bağlı  əski  milli-mənəvi  dəyərlər  sistemi 
olaıaq  qalmır.  O,  folklorla  dərin  və  sistemli  bağlılıq  içərisində  olub  hər 
hansı  etnik  mədəııiyyətin  «energetik»  qaynağı  kimi  sistemin  özülündə 
dayaııaraq onun  strukturunu müəyyən  edir.  Eyni  bir etnik-mədəni  ənənənin 
daşıyıcısı  olan  insanlann  düşüncə  və  davramş  steıeotiplərini  nizama  salan 
da odur.  Verbal sistem kimi mifologiya zəminində formalaşdığından folklor 
[343,  s. 127]  hər  zaman  özündə  mifologiyanm  эп  dərin  izlərini  də  yaşadır. 
Arxaik  mifoloji  eposlardan başlayaraq sehirli nağıllara, mərasim folkloruna 
və  tapmacalara  qddər  bütün  əski  folklor janrlan  qaynağmı  mifologiyadan 
alır.
Milli  mentalitetin mahiyyətini  ifadə  etməklə  qalmayıb həmçinin  onu 
formalaşdıran  da  məhz  milli  mifologiya  və  əsasında  dayanan  dünya 
modelidir.  Bu  üzdən  də  hər  hansı  dünya  modeli  hər  yerdo  hər  zaman 
milliliyi ilə səciyyəbnir. Kəııar təsirlərə reaksiyası da, yabançı amilbrin ona 
əsaslı təsir göstərə bilməməsi də büsbütün milliliyindən gəlir. Təsadiifı deyil 
ki, dil və ənənəvi  mədəniyyət hər zaman qarşılıqlı münasibətdədir.  Ənənəvi 
mədəniyyətin  öyrənilməsinin  bir  başlıca  qaynağı  bu  mənada,  şübhəsiz,
dildir.  O,  mifoloji  dünya  modelinin  milliliyini  səciyyələndirən  ən  ilkin 
amildir.  Milli  duyğu  və  din  düşüncəsi  ib   enerji  yüklü  dil  arasmdakı 
bağlılığm qüwətlilik dərəcəsini də bu amil şərtləndirir.
Milli mentalitetin formalaşdırdığı milli xarakterin təşəkkttlü problemi 
ib   bağlı  nə  Qərb,  пэ  də  rus  elmində  sabit  bir  flkir  yoxdur.  Bəzibri  milli 
xarakterin  elitanm  xarakteri  ib   тйэууэп  olunduğu  konsepsiyasmı  irəli 
sürür,  digərbri  isə  «milli  xarakter»  anlayışını  ümumiyyətb  qeyri-elmi  və 
əsası  olmayan  bir  hipoteza  sayırlar.  Əlbəttə,  hər  hansı  milli  xarakter 
anlayışmın  özündə  də  ziddiyyətbr  ola  bilməsi  mümküıı  haldır.  Lakin 
gerçəklik budur ki,  hər xalqın yalnız onun özünə məxsus milli  obrazlan var 
və  həmin  obrazlarm  davranış  stereotiplərini  də  milli  mentalitet  тйэууэп 
edir.  Xalqm ruhu deyibn  milli  mentalitet  isə məhz bu  xalqm bütün tizvbri 
üçün eyni  inam və etiqadlar toplusu ib,  mifologiya və onda  ifadəsini  tapan 
dünya modeli ib  тйэууэп olunur.
Milli-mənəvi  mədəniyyətin  qaynağı  və  tarixən  эп  ilkin  şəkli  olaıı 
mifolologiya  yaradılışı  özünəməxsus  qanunlarla  izah  edəıı,  etnik-mədəni 
эпэпэ  daşıyıcılannm  düşünco  qəlibbrinə  və  davranış  biçimbrinə  nizanı 
verən  dinamik  işarəbr  sistemidir.  Bu  gün  bizə  bəlli  mifoloji  sistembr  əsas 
etibarib  protodil  dövründə  formalaşmış  və  ilk  tarixi  dövrbrdə 
sistemləşmişdir  [10,  s.4].  Mifologiyanm  başlıca  mənasmı  xaosun  kosmosa 
çevrilməsi  təşkil  edir.  Milli  varlığm  ilkin эп  saf və  büllur çağmı -  mifoloji 
düşiincə  çağmı  əks  etdirən  mətnbrin  məzmunu  semiotik  anlamda 
«nizamlayıcı kosmik başlanğıcla dağıdıcı xaotik başlanğıcın mtibarizəsi»niıı 
təsvirindən  ibarətdir [372, s.9].  Mifologiya bu mənada yalnız miflər sistemi 
yox,  mahiyyətdə həm  də tarixi  və elmi düşüncə tipinə  qarşı  dayanan xiisusi 
təfəkkür  tipi  kimi  səciyyəbndirilir.  Lakin  milbtin  fikir  və  diişüncə  tarixi 
kimi  mifoloji düşüncə  mifopoetik şüura yaxm olsa b eb   onun  eyııi  də deyil. 
Avropasentrist  şüur  «primitiv»  və  «geridə  qalmış»  saydığı  cəmiyyətbıdə 
uzun  müddət  ibtidai  mədəniyyətə  xas  mifoloji  düşüncənin  canlı nümunəsini 
görmüşdür ki, bu da, əlbəttə, yanlışdır.
Bəlli bir informasiyanı eyni vaxtda bir neçə dillə ifadə etıııək kimi bir 
özəlliyə  malik  mifologiya  arxaik  folkloruıı  da  öziilündə  dayanır.  Miiasir 
elıni-nəzəri  fikirdə  «mifologiya»  deyibn  zaman  эп  əvvəl  bu  və  ya  digər 
mifoloji  düşüncə  sistemi,  ebcə  də  həmin  sistemb  təmsil  və  ifadə  oluııan 
dünya  modeli  başa  düşülür.  Bəlli  etnik-mədəni  эпэпэ  daxiliıub  dünya 
haqda  bu  təsəw ürbr  toplusunıın  bir  sistem  kimi  bərpası  mümkündür. 
Mifoloji  düşüncə  ayn-ayrı  mətnbrdən  heç  birində  bütüıı  lıalmda  təsvirini 
tapa  bilmir.  Sistemin  elementbri  bəlli  mədəni  ənənənin  dünya  modelinin

---

təsvirini  verətı mətnlərə bəzəıı  açıq, bəzən qapalı ifadə olunaraq səpəbnmiş 
kimidir,  ona  görə  də  məhz  bu  mətnlər  əsasmda  sistemli  Ьэфа  oluna  bilir. 
Eyni  zamanda  etnoqraflar  həb  ki  öziində  mifoloji  sistemin  dəyişik 
fraqmentlərini,  süjet  və  parçalanm  öziində  az-çox  tam  və  sahmanlı  şəkildə 
birləşdirən  biitöv  mifoloji  sistem  fenomeııinə  təsadüf  etməyiblər  [265, 
s.170]3.
Mifologiya  yalmz  mif və  genezisdə  ona  bağlı  folklor  mətniərində 
arxaik  çağ  insanlannm  düşüncələrinin  izləri  kimi  yaşamaqla  qalmır,  о 
hənı  də  hər  bir mədəniyyətin  özülünii  müəyyən  edən  diişünco  hadisəsidir. 
Etııik-madəni  ənənənin  dəyərlərini»  daşıyıcısı  olan  insanların  düşüncə  və 
davranış  qəlibləri  də  məhz  mifologiya  ilə  müəyyənlik  qazanır.  Bu  gün 
belə  bəlli  bir  topluluğun,  etnik-mədəni  birliklərin  düşüncə  və  davi'anış 
tərzlərinin  əsasında  mifologiyadan  gələn  stereotiplər,  mifık  dünya 
modelinin  qolibbıi  dayamr.  Bu  mənada  «etnik-modoni  ənənənin 
mifologiyada  müəyyənləşən,  kodlaşan  və  proqramlaşan  başlıca  cizgiləri 
həıııin  xalqm  var  olduğu  müddət  boyu  qüvvədə  qalır».  Konkret  etnik- 
mədəni  birliklər də e b  həmən  cizgiləri  ilə  digərlərindoıı  forqbnir.  «Başqa 
zamanm  və  başqa  mədəniyyətin  adamının  dünyadərkinin  bizimkındon 
fərqli  bir  psixoioji  bilməcə  olduğunu,  о  zamanm  insanlarınm  öz 
davranışlarmı  məhz  о  zamanlara  xas  dünya  mənzərəsi  əsasında  da 
qurduqlarım  söyləyən  A.Qureviç  «Tarix  və  psixologiya»  yazısında  qeyd 
edir  ki,  «mentallığm  dərkinə  aparan  yol  mədəniyyətin  psixoloji  «əsas»mı 
təşkil  edəıı  dünya  mənzərəsinin  təhlilindən  keçir.  Zaman  vo  məkan, 
insanlann  təbiətə  münasibəti,  о  biri  diinya  anlayışı,  nəhayət,  şəxsiyyətin 
psixoloji  statusu  -   həmin  dünya  mənzərəsinin  aspektbrindən  yalmz  bir 
neçəsidir.  Adətən  insanm  öz  məxsusi  dünya  ımnzərəsi  haqda  aydın 
təsəvviirü  olmur.  Ancaq  məhz  belə  düşünülməmiş  olmasıdır  ki,  onun
3  Bu  kontckstcb  folklor  эпэпээтэ  sinergetika  nöqteyi-nszərindən  yanaşılması  da 
folklorşünaslığın  эп  ümdə  problemlərinin  həllinə  kömok  etmiş  olardı.  Çünki  təbiətin  öz 
qanunlarından  yaranan  sinergetika  folklor  ənənasində  süjet,  janr  və  obrazların  varlığını 
mcxaııiki  vo  donuq  halda  deyil,  aralıqsız  lıərnkət  və  doyişm əbr  halmda,  üstəlik  hər 
variantıyla  «yenidən  doğulma»sım  görmək  imkam  veıir.  İmprovizasiyanm  verdiyi  imkanlar 
sayəsində  şifalıi  mətnlərin  yaşamaq  gücündə  olan  yeni  variantları  meydana  çıxır,  bu  da 
folklor  ənənəsinin  özünütəşkil  güciinə  sahib,  öz-özünü  quran  bir  proses  olduğunu  göstərir. 
Mifoloji  material  isə  daimi  aralıqsız hərəkətdən  ibarot  seçim  və yenibnm ə  halındadır  [280]. 
Bıı  baxımdan  sinergetik  fərziyyə  folklor  və  hom  də  mifoloji  ənənənin  varlığında  süjet 
fondunun transfortnasiyalarını və obrazlann  fasibsiz təşəkkülünti görnıok imkanı verir.
təsirliliyini  artınr.  Həmin  dünya mənzarəsi əsasında fərdlər və birlikbr də 
öz ictimai davramş tərzlərini qururlar [207, s.8-9].
Dünyanın  mifoloji  dərki  rasional  yox,  emosional-hissi  səciyyə 
daşıyır  və  özündə  əski  çağ  insanmın  bütün  varlıq  aləmiyb  üzvi  bağlı 
olduğu düşüncəsini yaşadır.  Kulturoloji baxımdan mədəniyyətin  nailiyyəti 
sayılan  mif  həm  də  antropoloji  fenomendir  və  sonrakı  çağlarm  fəlsəfı- 
antropoloji  görüşlərinə  də  güclü  təsir göstərmişdir.  Əski  mədəniyyətbrdə 
gerçəkliyin  rəmzi-obrazh  şəkildə  yeganə  doğru  bilinən  izahı  olan  mif 
yaradılışın  ayn-ayrı  elementlərinin  mənşəyi  haqda  hekayətlər  yoluyla 
dünya modelinin simvolik təsvirindən  ibarətdir [287, s.23].
Aydındır  ki,  mifin  dəyərinə  hətta  эп  pis  tərcümədə  belə  xələl 
gəlmir.  Mifi  yaradan  xalqm  dilini  və  mədəniyyətini  nə  qədər  pis  bilsəniz 
belə,  dünyanın  har yerində  Ьэг  bir  oxııcu  onu  m if kimi  qavrayacaqdır.  İş 
ondadir  ki,  mifin  mahiyyətində  üslııb,  təlıkiyə  tərzi  yox,  məhz  damşılan 
hadisə dayanır [36, s.8].
Texnologiyadan  doğan  qorxulan  durmadan  artan  çağdaş  insanm 
düşüncə tərzindən bir çox göstəricilərinə görə fərqlənərək təbiət qanunlanna 
əməl  etməyin,  təbiəti  prinsip  səviyyəsində  yamsılamağın  və  ondan 
öyrənməyin  öndə  olduğu  mifoloji  çağ  düşiincəsi  etnik-mədəni  ənənəni 
təşkil  edən  mürəkkəb  bir  yarımsistem  kimidir.  Miflər  folklor  mətnlərinin 
özündə  dünya  və  insan  haqda  arxaik  görüşbr  şəklində  yer  alır 
уэ
  ibtidai 
folklora açar da məhz mifdir [287, s.25-26].
Ən  əski  cəmiyyətdə  hakim  mədəniyyət  forması  mifdir;  etnosu 
içəridən  bağlayan  simvollar  onda  qərar  tutııbdur.  Ona  görə  də  mifsiz  bir 
mədəniyyət  olduğunu  düşünmək  bu  mədəniyyəti  hər  hansı  anlamdan 
məhrum  etmək deməkdir.  Dünya,  yaradılış və s.  haqda  ibtidai təsovvürbrin 
aynlmaz parçası olan m if düşiincədə dünyam xaosdan kosmosa çevirib onu 
bir  bütün  şəklində  qavramaq  imkam  verir.  O,  gerçəkdə  də  dünya  və 
yaradılış haqda bəlli metaforik təsəvvürlər sistemidir. Mifoloji təsəwürlərin 
zəngin  simvolikası, 
ənənəvi  rəmzlər  dünyası  əski  sivilizasiyalan 
indikibrdən fərqləndirən başlıca əlamətdir [75, s.87-88].
Mənəvi-ruhani  olanm  beb  maddi  qavrandığı  arxaik  эпэпэ  ilə  bağlı 
m if bir janr hadisəsi  də deyil,  idrak prosesinin ta özüdiir.  Janryaıadıcı  amil 
kimi  təxəyyüb  meydan  verən  «klassik»  folklor  ənənəsi  ilə  mtiqayisədə 
«arxaik»  folklorla  bağlı  mif  ilkin  halında  heç  hansı  Ьекауэ  funksiyası 
daşımır  [382,  s.28],  lakin  o,  həm  də  məcazi  təfəkkür  tərzi  kimi 
emosionalhqla  dolu  olub  əski  düşüncəyə  təpər  verir.  İzah  etmək  birbaşa 
funksiyası  olmasa da,  arxaik düşüncə sistemində  idrakm  əsas vasitəsi  kimi

---