Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

эп  əvvəl  dünyanı  mifoloji  modeller əsasmda düşünmüş  və  yaşamışlar  [65, 
s.239].
Türk mədəniyyəti tarixi  ilə  bağlı 
U2xın 
bir dövrün  araşdırmaları  artıq 
bu  qənaətə  gətirmişdir ki,  ənənəvi  türk cəmiyyəti  təbiətdəki  nizama  uyğun 
qurulmuşdu  va  burada  dünya  haqda  bilgilər  gerçəkliyə  söykənirdi.  Türk 
kosmik  dünya  modeli,  Wrk  dünya  nizamı  ilə  hətta  türk  dövlət  təşkilatı 
arasmda belə bağlılıq vardı. Qədim türklər də kosmoloji (mifopoetik) dünya 
modelinin  təsvirini  verərkən  ikişər  qarşıdurmalardan  istifadə  etmişlər. 
Mədəni  sistembrdə  dəyişməyən  bu  universal  işarə  kompleksləri  -   ikişər 
qarşıdurmalar  arxaik  düşüncənin  ilkin  mərhələsi  olaraq  dünyaııı  anlamaq 
üçün onu təsnif etməyə çalışmağm yoludur [7, s.17-18].
Нэг  hansı  kosmoqoniya  hadisəsinin  başlanğıc  məqamı  xaos  sayılır. 
Kosmoqoniyalarda  xaos  aləmi  heç  nəyin  oimadığı  bir  boşluq,  yoxluq, 
qaranhq  dolu  heçlik  olmaqdan  başlamış  xtonik  varhqlardan,  ya  da  yer 
üzünün başdan-ayağa sulardan ibarət olmağma qədər эп  müxtəlif şəkilbrdə 
təsvir  olunmuşdur.  Hənıin  xaosun  kosmosa  çevrilməsi  prosesinin  isə 
mərhələ-mərhəb  getdiyini  düşünmək  olar  [351,  s.63].  Нэг  bir  mifoloji 
ənənənin  yaradılış,  kosmogenez  haqda  özünəməxsus  təsəvviirbr  sistemi 
vardır.  Tiirk  mifoloji  ənənəsinə  görə  da,  məsələn,  əvvəlcə  ilkin  sudan  lil 
yaradılır,  sonra  qurudulub  torpaq  edilir,  daha  sonra  bu  torpaqdan  bitkibr 
ciicərdilir,  ondan sonra həmin torpaqdan  palçıq düzəldilib  insanlar yaradılır 
və  эп  nəhayət,  onlara  nıh  verilir  [41,  s.26]  və  s.  Yaxud  göy  yerdən 
uzaqlaşdırılır,  ilkin  insan  yaranır,  ilk  insanın  cismindən  ayn-ayn  təbii 
obyektlər  yaradılır,  ilk  mədəni  simvollar  meydana  gətirilir.  Mədəni 
qahrəmanlar  meydana  çıxır  ki,  bir  çox  kosmoqoniyalarda  həmin  ilkin 
varlıqlar xaosu  təmsil  edən qüvvotbrb,  xtonik varlıqlar olan  əjdahalarla və 
b.  çarpışırlar  [71,  s.73].  Bu  süjetlər  içərisində  çox  yayılanlanndan  biri  də 
göy-ata  və yer-ana  ilə  bağlı  təsəwürlərdir.  Türklərin  yaradılışla bağlı  dini- 
mifoloji təsəwürlərində isə yerb göy bir-birini tamamlayan iki ünsürdür.
Türk  mifologiyasmda  yaradılış  aktını  əks  etdirən  kosmoqonik  mif 
mətıılərinin sayı  azdır. Əldə olan  mətnlərdə  isə yoxdan var olma, heçlikdən 
yaradılma aktma rast gəlitımir.  Burada yaradılışın başlanğıcı  olaraq  ilkin su 
təsvir  edilir;  yəni  hər  yam  başdan-başa  tutan  əzəli  dəniz  və  dənizin 
dibirıdəki  torpaq  ilk  əzəli  maddədir.  Bununla  beb  yaradılışın  bu  biçimdə 
təsvirini  verən  mətnləri  mifoloqlar  heç  də  türk  kosmoqonik  mifinin  ən 
arxaik  forması  deyil,  yalnız  daha  əski  bir  modelin  traıısformasiyası  olaraq 
qəbtıl edirlər. Yaradılış aktı ib  bağlı başlıca kosmoqonik hadisələr sırasmda 
kosmik  məkanm  yaradılması,  göyün  yerdən  ayrılıb  aralanması,  məkanın
konkret  obyektbrb  doldurulması  və  biitün  yaradılanın  əsasında  tək  bir 
yaradamn  olması  fıkri  dayanır  [72,  s.93].  Dünyamn  yaradılması  hadisəsi 
özü nizam Lizrə baş verir.  Başlanğıcda xaos var.  Bundan  sonra yer yaradılır 
və onunla eyni zamanda yerin göydən aynlması baş  verir,  daha sonra Gün, 
Ay,  ulduzlar,  ondan  sonra  isə  zaman,  bitkibr,  digər  canlılar  və  b.  kimi 
meydana  gətirilir.  Kosmoqonik  miflərda  dünyanm  yaranması  başlıca  ikili 
qarşıdurmalarm  ardıcıl  yerləşdirilməsi  nəticəsidir  [72,  s.92],  Mifoloji 
sistembrin  çoxusunda  göyb  sular  abminin  başlanğıcda  eyniyyət  təşkil 
etdiyi  fikri  hakim  olmuşdur.  Yerin  sular  aləmindən,  daha  sonra  isə  göyiin 
yerdan  aralanması  noticəsində  yeraltı  dünya,  yer  üzü  və  göy  olmaqla  üçRi 
dünya  yaranmış,  Tann  və  mədəni  qəhrəmanların  bu  dünyalaıdakı 
fəaliyyətbri nəticəsində varlıq abmi nizama salınmışdır8.
Miflərin, əsatirlərin canlı olduğu çağlarda kainat,  ictimai abırı  sözb 
nizama  salınırdı.  Söz  fonosemantik  yük  daşıyır,  о  çağlarda  gerçəklikdən 
xüsusi  işarələrlə,  semiotik  məsafə  ilə  ayrılmırdı.  Levi-Stros  qeyd  edir  ki, 
ibtidai  adı verdiyimiz mədəniyyətlərin əksəriyyəti  dildən  olduqca elıtiyatlı 
və  çox  böyük  qənaətcilliklə  istifadə  edirbr  [258,  s.65].  Mifoloji-magik 
dünyaduyumu  baxımından  sözlə  söziin  işarəbdiyi  cisim  arasında  heç 
hansı  boşluq  yoxdu,  həmin  işarə  ib   cisinı  arasmda  yalmz  birgəlik  vardı. 
Abm  sözlə  yaradıldığma  görə  söz-ad  orıun  əsasına  çevrilmişdi.  Arxaik 
mədəniyyətdə söz metafora kimi  görünsə  də,  həqiqətdə  bir macaz deyildi. 
Əski  oğuzun  özündə  suyla,  dağla  danışıq  b eb   bir  metafora  yox,  gerçək 
söhbot  olaraq  qavranılır.  Sayan-Altay  türkbrində  kosmoqonik  miflərin  bir 
variantma  görə,  kainat  adlandırma  yolu  ib ,  sözb  mənalandırılaraq 
yaradılıbdır  [375].  Lakin  bu  tip  mətnlardə  yaradılış  haqda  aski  türk 
düşüncasinin tam əks olunduğunu söybmak da çatindir.
Bütövlükdə, 
dünyanın 
kosmoloji 
modelinin 
təsvirini 
verən 
kosmoqonik  mif  mətnbrinin  başlıca  məzmununu  «nizamlayıcı  kosmik 
başlanğıcla  dağıdıcı  xaotik  başlanğıcm  mübarizəsi»  [372,  s.9],  abmbrin 
yaradılması, tabiat obyektbrinin meydana gəlməsi və b. taşkil edir.  Dünyanın 
sonuna dair anənavi türk dini-mifoloji dünyagörüşünü aks etdirən təsəvvürlər 
haqda  isə  açıq-aydın  bilgi  yoxdur.  Esxatologiya  ib   bağlı  düşüncabri  geııiş
*  Çox  əski  çağlarla  səsbşən  və  dünyanın  sudan  yaradılması  şəklində  yaşayan  bu  mifoloji 
düşüncə  sonralar  lürk  təsəvviif  şcrində  də  əksini  tapmışdır.  Seyyid  Nəsiminin:  «Daıyayi- 
mühit  cuşa  gəldi, // Kövn  i b  məkan  xilruşa gəldi»  və ya Şah  Xətayinin:  «Yer yox  ikən,  gök 
yox  ikən  ta  əzəldən  var  idim.  //  Gövhərin  yekdanssindən  ib ri  pərgar  idim.  //  Gövhori  ab 
eybdim ,  tutdu  cahanı  sərbəsər...»  -   sözbri  kosmoqonik  miflərə  əsasən  dllnyanın 
strukturyaradıcı  ilkin başlanğıcma dair nski inancın başqa bir kod altında təqdimidir.

---