Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

Hər  bir  mifologiya  bütövlükdə  diinya  modelinin  yaranmasım, 
qııruluşunu izah edir. Nəticə etibarilə Шгк dünya modeli  də təmsil  etdiyi və 
ifadoçisi  oldıığu  Шгк  mifologiyasımn  Özü  və  özülüdür.  Bir  sıra 
araşdınnalarda  türk  mədəniyyətiııdəki  dünya  modellərinin  varlığından 
danışılır.  Halbuki  ayrı-ayrı türk xalqlarında  eyni  zamanda bir neçə modelin 
mövcud olduğunu söyləmək doğru deyil. Нэг hansı türk mif mətnində və ya 
mərasimlərdə  də  müxtəlif sayda türk dünya  modelinin  varhğma  işarə  edilə 
bilməz.  Yəni  ayrı-ayn  türk  boylarında,  soylannda  ləheə  xüsusiyyətbri, 
qismən də  etnososial  davıanış  tipləri  kimi тйэууэп  özünəməxsusluqlarıyla 
bozi  yeıli  cizgilərinə  görə  seçilməsinə  baxmayaraq,  türk  etnik-mədəni 
sistemi  vahid  tamlıq  nümayiş  etdirir  və  bütöv  bir  diinya  modelinin 
dıışıyıcısıdır.  Bu  mənada  ümumtürk  mifoloji  dünya  modeli  birdir.  Onun 
hansısa  elementinə  bu  və  ya  digor  türk  xalqmda,  təbiidir  ki,  rast 
golinməməsi  mümkün  haldır.  Bununla  belə,  ayrı-ayn  türk  xalqlannda 
təsadüf edilən  dünya modelləri başlıca modelin variantı sayıla bilər.  Başhca 
model  isə  lıəm  bütöv  halında,  həm  də  elementləriylə  ayrı-ayn  №rk 
x-.ılqlannda  bir  elə  ciddi  dəyişikliyə  uğramadan  bu  çağadək  yaşayan 
dayamqlı ümumtürk mifoloji dünya modelidir.
Beləliklə,  hər  hansı  halda  bəlli  bir  эпэпэ  çərçivosində  bütün  folklor 
mətnləri  tək  vahid  diinyanın  təsvirini  verir  [260,  s.77j.  Türk  etnik-mədəni 
ənəııəsi də tərkib hissələri içəridən dərin bağlılıqda olan bir bütövdür.
Mifoloji  obraz və  əski  dünyaduyumunda onun yeri. 
Mifoloji  varlığın  funksionallığı. 
Türk  mədəni  qəhrəman  tipi,  ilkin  əcdad 
və  göy oğlu  obrazları
Нэг  bir etnik-mədəni  ənənənin  dünya haqqmda  öz  sisteminə  uyğun 
mifopoetik düşüncə  modeli,  öz  dünya  mənzərəsi  var  ki,  bu  dünya  modeli 
təeəssümünii  tapdığı  heç  də  tam  olmayan  bütün  variantlanyla  birlikdə 
yenə  bir  bütövlük  nümayiş  etdirir.  Həmin  dünya  mənzərəsinin 
bötövlüyünü  səciyyələndirən  başlıca  cəhətlərdən  biri  buradakı  mifoloji 
obrazlar  aləmidir.  «Mifoloji  obraz  (personaj)»  anlayışı  hər  bir  milli 
mifoloji  (demonoloji)  sistemin эп  vacib elementlərindən  biridir.  Ona görə 
də  mifoloji  gerçəklik  kimi  əsatiri  obrazlann  struktur-genetik  izahı  və 
şərhi  xüsusi  mental  strukturlarm  spesifıkasmın  nəzərə  alınmasım  zəruri
edir.  O.Freydenberqə  görə,  mifoloji  gerşəklik  kiıni  mifoloji  obıazlara 
söykənir  [382,  s.19].  Bir janr hadisəsi  olmayan  mifııı  bu  baxımdan  verbal 
mətn  kimi  öziinün  bir  çox  funksiyası  var.  Məsəbn,  odıın  əldə  edilməsi, 
özüııdo  ilkin  xaosu  təcəssüm  etdirən  əjdaha  yaxud  divlərb  mifoloji 
qəhrəmanm  mübarizəsi  və  b.  süjetbr  «universal»  səciyyəlidir,  yəni  hər 
hansı etnik-mədəni  sisteınin  öz faktı, yəni  milli özünəməxsuslıığun  iladəsi 
deyil  və  bu  mənada  milli  mədəni  sistemin  araşdınlmasında  bir  о  qədər 
mühüm  əhəmiyyət  kəsb  etməyə  bilir.  Eyni  zamanda  hər  bir  ənənənin 
özündə  onun  sistem  kimi  bütövlüyiinü,  başqalarmdan  fərqliliyiııi  təmin 
edən mifik personajlar silsiləsi mövcuddıır.
M if janr  hadisəsi  olmadığı  kimi  mifoloji  mətn  də  bir  ədəbi  nıətn 
parçası  deyil.  «Hal,  qurdadönmə  və  s.  haqqında  silsilə  mətnlər  halın  və 
qurdadönmonin  mifoloji  xüsusiyyətləri  haqda  ...  dolğun  məlumat  vernıək 
ehtiyacmdan  yaramb.  Нэг  bir  mətn  başqa  mətndə  olmayan  hər  hansı  bir 
informasiyanı  özündə  saxlayır.  Mifoloji  hadisənin  mahiyyəti  bu  mətnlər 
arasmda  paylanır.  Bu  üzdən  mifoloji  arxetipiıı  bərpası  üçiiıı  bu  mətnbrə 
paylanan məlumatlar toplanaraq  təhlil  olunur [18,  s.24].  Həınin  mətnbıdə 
təsvirini  tapan  mifoloji  obrazlar  isə  bədii  təxəyyül,  ədəbi  uydurma  və  ya 
ümumiləşdirmə yolu  ib  yaradıla bibn bədii  obrazlardan  forqlidir.  Obraz -  
mifyaradıcı  təsəvvür  forınasıdır;  ali  sinir  fəaliyyətinin  və  obyektiv  sosial 
şəraitin  qarşılıqlı  təsiri  nəticəsitıdə  ortaya  çıxır.  Mifoloji  obrazın 
yaranması,  bəlli  bir  çağla,  daha  doğrusu,  ibtidai  dövrlo  sərhədlərıir. 
Mifoloji 
obrazlar 
metaforanm 
şəxsbndirilmiş, 
canlandınlrnış 
konfiqurasiyasım  təcəssiim  etdirir  [298,  s .l3].  Yalnız mifiıı  toşokkülünün 
тйэууэп  mərhəbsində  mifoloji  obrazlar  və  motivlər  bir-biıiyb  qovuşub 
hörülü  şəbəkə  təşkil  edir.  Həqiqətən,  Axill  kitab  çapı  dövründə  yarana 
bilmədiyi  kimi  mifoloji  obraz  da  ibtidai  dövr  xaricində  hansısa  çağda 
meydana gəb bilməz [382, s.26].
Mifoloji  mətnbrdə  anladılan  пэ  varsa  «gerçəkdə  baş  verən  bir 
presedent»,  yaşanmış  bir  gerçəklik  kinıi  qavramlır.  Onu  metaforanııı  ön 
planda  olduğu  ədəbi  mətndon  fərqləndirən  başlıca  xiisusiyyot  də  bundan 
ibarətdir.  Yəni  dünyanı  dərk  və  ifadə  baxımından  onlar  arasmda  ciddi 
fərqbr var.  Ədəbi  əsər metaforasız,  məcazi  anlam  olmadaıı  keçinə  bilmir. 
Mifoloji  motn  içərisiııdo  isə gerçəkliyi  məcazi  anlama tərzina  yer yoxdıır. 
Etnik-mədəni  эпэпэ  daşıyıcılan  ədəbi  əsər  mətnini  təbii  olaraq  faııtaziya, 
bədii  təxəyyül  məhsulu  kimi  qəbul  etdikləri  halda  mifoloji  mətnlər 
uydıınna  yox,  gerçəkliyin  özii  olaraq  düşünülmiişdür.  Bu  mənada 
personajlan  əsasən  fövqəltəbii  varlıqlar  olan  mif «metafoıa  vo  simvoldan

---

onunla  fərqlənir ki,  metaforanm  və  simvolun  istifadə etdiyi obrazlar burada 
biitünlüklə  hərfı  mənada,  daha  doğrusu,  tam  real  və  maddi  olaraq 
qavramlır» [266, s.444].
Mifoloji  varlıqlar  əski  çağ  dünya  duyumu  və  dərkinin  yeganə 
vasitəsi  olub,  aləmin  ruhlarla  dolu  olduğuna  dair  görüş  və  təsəvvürlərlə 
bağlıhqda  doğulmuşdur.  Lakin  bu  varlıqların  funksional-semantik 
simvolikasmın  anlaşılması  üçün  onlann  indiki  halmm  və  etnik-mədəni 
sistemi  yaşadan  bir  ənənədən  alınmış  olan  hansısa  hazırkı  şəklinin 
araşdınlması kafı  deyildir. Bundan ötrü  obrazm hərnin  şəklə düşmək üçün 
hansı  təşəkkül  proseslərindən  keçdiyinin  bilinməsi  də  gərəklidir. 
Rəvayətbıdə personajlarm təşəkkiilü və təkamülü  ib  bağlı araşdırmasında 
N.Kriniçnaya qeyd edir ki, bizə digər folklor hadisələriylə yanaşı, mifoloji 
obrazm  hətta  müasir  folklor  ənənəsində  belə  hər  hansı  əhəmiyyətli 
transformasiyaya  məruz  qalmadan  arxaik  halının  qorunub  saxlandığı 
faktları da bəllidir [252, S.18J. Mifologiyaya dair son illərin yazılarmda isə 
artıq  mifoloji  personajm  müxtəlif  mikroareallardakı  variativliyindən, 
zaman keçdikcə uğraya bildiyi dəyişikliklərdən  söhbət  apanlır9  [263].  Bu, 
artıq  xalq  mədəniyyətindəki  obrazlarm  bədii  osərlərdo  yaradılan  ədəbi 
obrazlardan açıq-açığına fərqləndirilməli olduğu deməkdir.
Bununla bərabər, son dövrbrin araşdırmalarıyla  gəlinən  bir mühüm 
qəııaət  bundan  ibarətdir  ki,  həqiqətən  bəlli  bir  arealda  yayılmış  mifoloji 
obraz  zaman  keçdikcə  təkamül  edən  və  müəyyən  dəyişikliklərə  məruz 
qala  bibn  variantlannın  məcmusudur.  Bu  məııada  xalq  mifologiyası 
mütəhərrik  sistemdir  və  o,  ənətıəvi  mədəniyyətin  hər  hansı  digər 
yarımsistemiııdən  daha  çox  təkamüb  yaxud  öz  içərisindən  dəyişməyə 
meyillidir  [263].  Slavyanşünaslıq  və  balkanistikada  mifoloji  personajm 
daha  dolğun  təsvirini  vermək  məqsədilə  tipoloji  və  müqayisəli-geııetik 
aspektli  bir  sıra  araşdırmalar  aparılmış,  bu  zaman  slavyan  və  balkan 
ənənəsində  mənafərqləndirici  əlaməthrin  invariant  məcmuyu  kimi
9  Bu  mənada  H.Zeynallınm:  «eytıi  nağılın  iki  nağılçı  tərəfmdən  m üxtəlif  şəkildə  yazıla 
bildiyini  qeyd  etmək  lazım gəlir.  Səbəbi?  ÇUnki  bunların birində xatirə  qüvvətli,  digərində 
bir  qədər  zə if  olduğu  üçün  təfsilatın  buraxıldığını  və  bununla  da  nağılm  эп  gözəl  və 
etnoqrafik  və  bəlkə  də  tarixi  əhəmiyyəti  qeyb  edilm iş  olur»  fıkri  və  həmən  flkrə:  «buna 
görədir  ki,  bir  nağılı  пэ  qədər  m üxtəlif adamlardan  m üxtəlif şokildə  eşitməyə  baxmayıb 
hamısını  səbt etmək lazımdır» [105,  s.l 10] qeydi  aktual  səslənir.  M ifv ə  folklor m ətnbrinə 
bu  yanaşma  tərzi  etnik-m ədəni  ənanənin  yaşadığı  ayrı-ayrı  areallarda  mifoloji  personajm 
keçirdiyi  variasiyaları  və  zaman  keçdikcə  uğradığı  dəyişiklikbri  də  izləyə  bilm ək  imkanı 
verir.
götürübn  «mifoloji  personaj»  anlayışına  demonlarla  yanaşı  cadugərlik, 
cilddəyişma kimi demonoloji cizgibri daşıyanlar da daxil edilmişdir.
Dilçilik  elminin  morfonologiya  bölməsindən  məlıımdur  ki,  hər  bir 
dil  üçün  səsbrin  yalmz  о  dilə  xas  ınümkün  sıralanması,  yəni  hansı 
fonembrin  hansı  mövqebrdə  işbnə  bilməsi,  həmiıı  ınövqebrdəki 
mümkün  fonem  düzümü,  eyni  zamanda  mümkün  olmayan  sıralanma 
qaydalan 
mövcuddur. 
Bu, 
fundamental 
«Azərbaycan 
diliııin 
morfonologiyası»  əsərində  prof.  F.Cəlilovun  yazdığı  kimi,  dilin  milli 
xüsusiyyətbrindən  olan  fonotaktika  qaydalarıdır.  Həmin  qaydalardır  ki, 
dilin  arxitektonikasında  da  gticlü  tənzimləyici  funksiya  daşıyır. 
Azərbaycan  dilinin  fonotaktikasma  görə,  sözönii  mövqedə  iki  sait,  iki 
samit  işbnmir,  sözortası  və  sözsonu  mövqedə  iki  sait  yaııaşı  gəlmir, 
sözsonu mövqedə  yanaşı  işbnən  samitbrdən  biri,  adətan,  soııor olıır  və  s. 
[32, s.45-47].
Bu  fikrin  mifoloji  personajlara,  onlarm  daşıyxcısı  ola  bildikbıi 
funksiyaların  hansı 
qanunauyğunluqlar  daxilində  baş  verməsiııin 
araşdırılmasma  tətbiqi,  şübhə  yoxdur  ki,  gözbnilməz  nəticəbrə  gətirib 
çıxara  bibr.  Yəni  ənanəvi  mədəniyyatdə  mifoloji  varlığın  bəlli  mifoloji 
motiv  və  funksiyalarm  daşıyıcısma  çevrilməsinin  özü  belə  osliııdə  adi 
məntiqb  bəzən  sona  qədər  anlaşıla  bilməyon  bəlli  qanunauyğunluqlar 
daxilində  baş  verir.  Е1эсэ  də  eyni  elementbrin  yeni  qurulıışda  və  ycni 
mühitdə  görüşməsindəıı  песэ  yeni  keyfiyyətli  xassəbr  alınıısa,  elementin 
quruluşa  və  quruluşun  da  elementə  göro  miiəyyən  sorbəstliyinin  olınası 
nəticəsində  quruluş-element  uyğunluğu  bir-birini  qarşılıqlı  şərtbndirmə 
bağlılığı  ib   песэ  bağlanırsa  və  nəticə  etibarib  qıırulıışun  elementi  vo 
elementin 
də  qurııluşu 
müəyyən 
etdiyi 
bu 
bağhlıq 
biı-birini 
fomıalaşdırmaqdan  daha  çox  mümkünbr  arasında  öziinə  tıyğununıı 
seçirsə  [76,  s.12],  fikrimizcə,  mifoloji  obrazla  həmin  obrazın  daşıdığı 
funksiyalar  arasındakı  münasibətbrdə  də  bənzər  əlaqə  özüuii  göstərir. 
«Sehirli  nağıllann  transformasiyası»  məqabsində  V.Propp  yazırdı  ki, 
nağılın  öyrənilməsi  çox  baxımdan  təbiətdə  üzvi  birbşməbrin  öyrənilməsi 
ib   qarşılaşdırıla  b ib r  [340,  s. 153].  Bu  mənada  mifoloji  obrazların 
evolyusiyası da təbiətdə olanlarla mıbyyən ölçüdə bənzərlik təşkil edir.  Bıı, 
özlüyündə  эпэпэ  içərisində  yaradıcılığın  əsil  təzalıiir  formasıdır.  Bir 
mütofəkkirin:  «elmdə  biz nəyinsə  nə  üçün  və nədarı  ötrü deyil,  yalnız песэ 
baş  verdiyini  bilə  bibrik»  [294,  s.510]  -   sözbrindən  istifadə  ib   söybmək 
olar ki, mifoloji  varlıqların da təşəkkiilü və təkamüliinün  пэ  iiçün  və  nədəıı

---