Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

Qırğızlann  «Manas»  dastamnda  Manasm  atası  Yaqub:  «Atam  Türk, 
aulum  azdır» -   deyir  və  bununla  ulu  əcdadmın Türk  olduğunu  bəyaıı  edir. 
Yonə  lıəmin  dastana  görə  savaşda  yenilonlərin  və  ya  əsir  götürülənbrin 
özləriııin  əcdadlannm  Türk  olduqlannı  söyləyib  aman  diləməbri  də  ulu 
əcdadın,  ilkin  əcdadm  xilaskarlıq  funksiyasmdan  gəlir  və  onun  epos 
dünyasmda  bir  ifadəsidir.  Bu,  həm  do  əcdadmm  adını  çəkə  biləniıı  siyasi 
cəlıətdən  mövcud  olduğu  anlammı  bildirir.  Qodim  kassi  dilində  Turuh- 
nıe//Turux-me  sözü  vardı  ki,  həmin  akkad  sözii  «səma,  göy  üzü»  anlaını 
verir. Bu isə, araşdıncılara görə,  ıılu əcdad Türkün  soyundan gəbn tiirklərin 
пэ üçün Göy-Tüık adlanmalarma da aydmlıq gətirə bibr [12].
Türk etnik-mədəni ənənəsində ilkiıı  əcdad,  mədəni qəhrəman  cizgibri 
aydm  seçibıı  bir  mifoloji  varlıq  da  Oğuzdur.  Mədəni  эпэпэ  oııu  dövbtin, 
hərbi  qurulıışun yaradıcısı kimi toqdim  edir.  Bəzi tədqiqatlara görə  isə  mifık, 
ənənəvi  görüşbrdəki  Oğuz  xan  eb   ilk  insandır.  Araşdırmalar  onunla 
şumerlərin Gilqamışı arasmda köklü yaxmhqlar olduğunu ortaya çıxanr.  Boz 
Qıırd dastamnm bir variantı sayılan və Oğuz xan haqda daha əski tosəvvürləri 
qonıyan  «Oğuz  kağan»  dastanında  onun  göydən  enən  şüa  ib   möcüzəli 
şəkildə  doğulmağından  danışılır  ki,  bu  da  molıım  mifoloji  motivdir.  Bebcə, 
Oguzun  doğuluşu  mifoloji  kontekst  daxilmdədir.  Göriinüşü  ib   də  o,  göy 
oğlunun atributlanm daşıyır.
Oğuzla bağlı  dastanda:  «Bədəninin  Ьэг yeri  six tüklə örtülmüş  idi» -  
deyilir.  Oğuzun  xtonik  keyfıyyotli  mifoloji  varlıq  olmasmı  onun bədəninin 
beləcə  ilkinlik və qeyri-adi  güc  ifadə edən  six tükb örtülü olması  da sübuta 
yetirir.  Görüniişündəki  heyvan  rudimentləri,  əzalarmm  heyvan  əzalarına 
oxşadılması  Oğuz  obrazınm  arxaik  olması  vo  modoni  qohroman 
səciyyəsindən  gəlir.  Çüııki  modoni  qəlırəmanın  tüklü  göstərilməsi  mifoloji 
diişünco çağı ib  bağlı simvolikadır.
Oğuzutı  bircə  dəfo  döş  omib,  sonradan  çiy  ot  yeməsi  də  mifoloji 
semantika  ib   yıiklüdür  və  bir  başqa  semantik  yozumunu  həmçinin  şaman 
mıfologiyasında  tapır.  Oğuzun  göy  qızı  və  yer  qızı  ib   evbnməsi  aktı  da 
öziinün mifoloji  səciyyosi  ib  seçilir vo  bolli  bir ölçiidə şaman miflərini yada 
salır.  Oğuz  bu  evliliyi  ilə  Oğuz elinin  və  nizamlı  dünyanm  yaradıcısı  kimi 
çimş
  edir ki,  araşdırıcılara  göro,  burada  əslində  kosmoqonik  mif etnoqoııik 
mifdə əridilibdir.
Dastanda  Oğıızun  qaranlıq  dünyaya  səfəri  də  yer  alır  ki,  bu  motiv 
nağıllarda  sonralar  İsgəndorin  qaranhq  dünyaya  ölməzlik  axtarmağa 
getımsi  şəklini  almışdır.  İnvariantda  isə,  olsun  ki,  Oğuz  da  hor  üç  dünya 
qatlan  arasında  sorbost dolaşa bibn  göy oğullarmdandı.  Oğuz xan eli  idarə
etmək üçiin onu oğlanlarına vermək  məqsədib  böyük qurultay çağırır.  Sağ 
yanda  bozokları,  sol  yanda  üçokları  oturdur,  bununla  dövlətin  və  horbi 
quruluşun yaradıcısı olan mədəni qəhrəman kimi çıxış edir. Ulu əcdad Oğuz 
xanm  Gün,  Ay,  Ulduz,  Göy,  Dağ  və  Doniz  adlı  oğullanmn  olmağı  da  eb 
«kainat»  deməkdir.  Oğuzun  öldürdüyü  tekbuynuz  obrazı  iso  mifoloji  varlıq 
kimi ilkin xaosla, xtonik abmlə bağlıdır.
Bir ocdad ruhu  olan Oğuz эп böyük hami ruhlardandı. Əbu Нэууатп 
«Kitab əl idrak...»mda Oğuz (Uğuz) haqqmda «Yafəsdən sonra türkbrin ulu 
babası» şəklindo izah verilir [37, s. 18] ki, bu da hər halda Oğuzun ulu ocdad 
olduğu  düşüncəsindən  golir.  Oğıızun  ulu  əcdad,  modoni  qohroman 
funksiyasmm  daha  bir  izi,  salnaməbrdən  də  aıılaşıldığı  kimi,  onun  uyğur, 
qanqlı,  qıpçaq,  qarlıq,  xalac  və  b.  türk  uruqlarına  ad  vennəyidir.  «Manas» 
dastanma  görə,  qırğızlarm  döyüş nərəsi,  savaş  harayı  «Oğuz»dur;  dastanm 
qohromanlanndan  Almanbet  düşmon  üzoritıə  atıldığı  zaman  «Uquz»  deyə 
qışqıraraq hücum edir.  Osmanlı  tarixçibriııin  verdikbri  bilgibrdoıı aniaşılır 
ki,  Oğuzla  bağlı  əfsanələr  Osmaıılılarda  holə  XVI  əsrdo  do  yaşamaqdaydı. 
1856-cı  ildə  Tiflisdə  noşr  olunan  «Koroğlu»  dastanmda  «Oğuz»  sözü 
haqqmda:  «Məcazi  mənada...  xortdan,  ruh»  demokdir»  -   şoklində  veribn 
bilgi  «Oğuz»  adınm  hələ  XIX  yüzilliyə  qodor  ruhla  bağlı  semantikasını 
qoruduğunu  göstərir.  «Oğuz»  sözü  Azərbaycaıı  tiirk  dili  şivəbrindo  dalıa 
çox «cüssoli, iribədənli» anlamı ifadə edir.
Anadolu  türk  nağıllarmda  bir  Uyuz  padşah  obrazma  rast  gəlinir  ki, 
yer altmda yaşayan və  orada öz səltəııəti  olan həmin  Uyuz padşahm  admın 
Oğuz  kağanın  dastan  ənənəsindən  keçib  nağıl  obrazına  çevribn  zarnan 
tolırifo uğramış olduğu şəklində bir yozumu da var [378,  s.379].
Türk folklor mətnlərindo  osasoıı  epik qəhreman  kimi  toqdim  olunan, 
əsliııdo  iso qaynağmı mifologiyadan  alan və  mifoloji atributlanm  da  açıqca 
qoruyan  geniş yayılmış  bir obraz  da  Koroğludur.  Onu  ilkin  əcdad,  modoni 
qəhrəman 
уэ
  ya  demiurq  fuııksiyası  ib   bağlayan  cizgibr  aydın  seçilir  vo 
həmin  cizgibr  Koroğlunu  birbaşa  mif  diinyasına  bağlayır.  Bu  haqda  ilk 
əhatəli  yazı  prof.  M.Seyidova ınoxsusdur.  Н от in  araşdırmada  Koroğlunun 
öz  monşoyini  mifologiyadan  aldığı  və  başlıca  mifoloji  alributlarını 
qoruduğu  sübuta  yetirilir  [92,  s.245-321].  Türkoloq  alim  K.Vəliyevin  də 
sərrast  ifadə  etdiyi  kimi,  Koroğlu  «genezis  etibarib  mədəni  qohrəman  -  
demiurq obrazınm epik transformasiyasıdır. Mədoni qəlırəman obrazı isə bir 
neçə  ipostasda  çıxış  edir:  ilkin  yaradıcı,  tann,  demiurq,  trikster və s.  Onun 
dönərgəlik..,  çevrilmə  qabiliyyəti  var...  Koroğlunun  dəfəbrb  öziinii  aşıq, 
qoruqçu,  doyirmançı,  ilxıçı  və  s.  kimi  qəbmə  vermosi...  mədəni  qəhroman

---