Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)
Yüklə 162,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
müəyyən diferensial əlamətlər məcmusunıın mifoloji personajların təsnifatmda osas olaraq göttirülməsinin zəruri olduğu fıkrini irəli siirürlər ki, həmin optimal diferensial əlamətlər məcmusu özündə personajm irreallığı dərəcəsini, funksiyalarım, məskənini, təzahür formasım, zalıiri göriintişünü və s. ehtiva edir [387, s.12]. Mifoloji personajm xarakteri eyni zamanda onun mövcud olduğu dairədən, folklor janrından asılıdır. Ona göıə ki, ağız ədəbiyyatmm mifoloji təsəvvürlərlə bağlanan Ьэг bir jannnm öz personajlar dünyası mövcuddur [387, s. 13]. Ümumən, mifoloji obraz və süjet isə ədəbiyyata nə zamanlarsa mövcud olmuş mifoloji ənənələıdən birbaşa gəlməklə yanaşı, həm də dolayısıyla - folklor janrlarınm geniş spektrindən keçərək daxil olur [312, s.72]. Müəyyən folklor obrazları var ki, artıq inam vo etiqadın predmeti olmaqdan çıxmış, fövqəltəbii özəllikbrə sahib olmaq keyfiyyətbrini itirmişdir. Həmin əlamətlərdən məhrıım qalmalarıyla bu obrazlar folklor ssərbrində qərar tutaraq indən b eb artıq nağılların, mərasim və oyunlann personajlan kimi mövcudluqlarım davam etdirirlər. Belə olan halda bu obrazlarin mifoloji funksiyalarınm bərpası mümkün görünür. Həmin funksiyalar zaman-zaman öz ifadəsini obrazın admın semantikasında belə tapa bilir [уепэ orada, s. 14]. Mifologiyadan gələn obrazlarin funksional-semantik strukturu va simvolikasimn araşdırılması türk dinşünaslığı, etnoqrafiyası və folklorşünaslığının bir sıra problemlərinin öyrənilməsinə də aydmlıq gətira bilər. Bu zaman ümumtiirk mifoloji dünya modelinin bir bütöv olaraq bərpası üçün sistemin mifoloji personajlar soviyyəsiııdə təsviri deyil, mifoloji ənənəniıı ilkin qatını təşkil ebyən funksiyalar səviyyəsində araşdırılması qaçılmaz bir gerçəklikdir. Nağıllarda, V.Proppun funda mental araşdırmalarmdan da göründüyü kimi, funksiyaların daimiliyi qorunub saxlamr ki, bu da funksiya çevrəsində qruplaşan elementləri sistemə salmaq imkaın verir. Transformasiyanın qanunlarına yalnız atributiv elementlər yox, həın də funksiyalar mərıız qalır [338, s.97-98]. Bütün bunlaıla yanaşı, onu da qeyd etmək lazımdır ki, türk mifologiyasında çoxlu sayda mifoloji varlıq, ilah və ruh obrazlan yer ahr, lakiıı onların hamısıyla bağlı əldə ətraflı məlumat yoxdur. Üstəlik hamin obrazlarla bağlı bilgibr ayrı-ayrı türk xalqlan arasında dəyişməkdodir [119, s.123]. Yəni türk etnik-madəni sistemini yaşadan эпэпэЬг песэ dəyişik landşaftlara yayılmışsa və bu da öz növbəsində tobii şəraitb bağlı onların dünyagörüşündə hansısa lokal fərqlilikbr doğurmuşduısa, türk mifoloji obrazları da etnik-mədəni sistem çərçivəsində bir bütövlük içərisində sanki həmin müxtəlifliyi nümayiş etdirir. Beləcə, yayğm coğrafı ərazidə yaşayan türk etnosunun mifoloji düşüncə dünyası və mifoloji obrazlar aləmi etnosun, qoynunda yaşadığı landşaftın özü qədər rəngarong və zəngindir. Din elmbrinə dair əsərbrdə qəza-qədərlə bağlı göstərilir ki, qədər yoxluqdakı imkanlann sırayla və qəza ib uyğunluq içərisində mövcudluq halına keçməsidir. Bu, mibyyən mənada mifoloji varlığm da evolyusiyasmı yada salır. B eb ki, mifoloji obrazlarin da təkamülü bəlli bir ölçüdə obrazın funksionallığı və semantikası baxımından məııa potensialmdakı ilkin imkanlarm sırayla və uyğunluq içərisində var ola bilmə şəklidir. Mifoloji varlıqlarla bağlanan motivbrin tarixdəıı bəlli şəxsbrin adlan ib əlaqələndirilməsinə gəldikda isə bu, türk mədəııiyyətində (və ebcə də bir sıra digər mədəni ənənəbrdə) rast gəlinən yeganə və təsadüfi sayıla bibcək bir hadisə deyildir. Arxaik formalar qırağa sıxışdmldığı vaxt bu əski strukturlar folklor ənənəsi və xalq inamşlan qismində varhğmı sürdürür. Mifoloji motivbr, arxetipik süjetbr folklorda ayrı-ayn simvol, metafora, epitet kimi qoruna bilir. «Mifın poetikası»nda Y.Meletinski qeyd edir ki, gerçəkdə baş vermiş hər hansı tarixi hadisə necəliyindən asılı olmayaraq mifoloji strukturlann hazır qəliblərinə sığdırılır» [286, s.177]. Nəticədə həmin tarixi personajlara elə xüsusiyyətbr və funksiyalar isnad olunur ki, onlan folklor-mifoloji baxımdan əhamiyyətli vo mənalı etsin [261, s.332- 333]. Folklor təfəkkürüntin qanunauyğunluğu baxımmdan həqiqətən qədim dövrbrin hadisəbri ib çox sonrakı əsrbrin hadisəbri qanşıq bir əlvanlıq meydana gətirə bilir. Bu mənada qeyd olunmalıdır ki, real tarixi faktlann mifoloji motiv və obrazm strukturuna yerləşməsi də ən əw əl bəlli bir həddəcən mümkün formalarla məhdudlaşır [252, s.13]. Türk mifologiyasınm araşdınlması pratürk mifoloji sisteminin bərpası istiqaməti ib six bağlıdır ki, bu baxımdan ayrı-ayrı mifoloji obrazlarin struktur semantikasınm tədqiqi də istisna təşkil etmir. XX əsrin xüsusən 30-cu ilbrində sovet folklorşünaslıq elmində xalq ənənələriııin öyrənilməsinə qoyulan yasaqlar türk xalqlarınm da ənəııəvi mədəniyyətinin, tiirk mifoloji sisteminin, о cümbdən Azərbaycan folklorunun mifoloji məzmununun araşdınlmasma öz mənfi təsirini göstərmiş, bu isə təbii olaraq türk mifologiyasmın köklö problemlərinin metodoloji bazasınm hazırlanması işini xeyli ləngitmişdir. Başlıcası, bu mifologiyanın, mifoloji sistemin və personajlarının təbiətitıin araşdırılması ilə bağlı bir sıra nəzəri problemlər işlənib hazırlanmamışdır. Digər mifoloji sistemlərlə, о cümlədən slavyan mifologiyası ilə bağlı aparılan tədqiqatlann hazırkı mərhələsi həmçinin mifoloji obrazlarm təbiətinin araşdırılmasmda yeni yanaşma tərzini ön plana çıxarır. Mifın, süjetin və mifoloji obrazlarm təbiətiyb əlaqali araşdırmalann indiki səviyyəsi mifoloji sistemlərin başlıca vahidbrini yeııidon nəzərdən keçirmak zərıırəti doğurur. Türk mifoloji sistemi də ilk mərhələdə, əvvəllər başqa sistemlərlə bağlı araşdırmalarda da olduğu kimi, bu və ya digər personajm adı ətrafmda cərəyan edən, kamil quruluşlu süjetə malik hadisəbrin nəqlindən ibarət miflər sistemi olaraq diişünülmüşdür, Belə olduğu təqdirdə türk mifologiyasına baxış klassik (yunan və ya roma) mifologiyasmdan, az qala, heç пэ ilə fərqləndirilməmişdır. Halbuki tipoloji baxımdan digor mifoloji sistemlərlə müəyyən fərqlilik göstərdiyinə baxmayaraq, törk mifologiyasınm da klassik mifologiyanın qəlibbri çərçivəsinə sığdırılması, şübhəsiz, etnik-rradəni dəyərbr düzümünün düzgün müəyyən olunmasma maneçilik törotmiş və bu üzdən də gəlinən bir sıra nəticələr yanlış olmuşdur. Daha sonrakı dövrbrdə ümumən araşdırıcılar mifologiyanın miflər sistemi kimi tədqiq olunmasmdan daha çox mifoloji personajların öyrənilməsinə üstünlük verməyə başlamışlar. Bu mərhəbdən etibarən mifoloji sistemin əsas vahidi olaraq mifoloji personajlar götürülmüş vo mifologiya artiq mifoloji personajlar sistemi olaraq qavranılmışdır. Beb bir nəticəyə gəlinməsinin öziində, əlbəttə ki, miiəyyon qanunauyğunluq vaıdı. Yəni, mifoloji personaj əsil həqiqətdə də xalq diinyaduytımu vo təsəvvürlərində mifoloji olanların bütününün tocəssümii formasıdır. Bu giin yenə davam etməkdə olan həmin yanaşma tərzi özlüyiində gərəkliliyini sübuta yetirmiş, nəticə etibarib diqqəti xalq ənərtəsinirı sinxron kəsiyinin öyrənilməsinin əhəmiyyətinə yöııəldilmişdir. Lakin mifoloji эпэпэ e b hadisədir ki, onuıı təkamülü prosesi ulu dil çağmdan bu yana hələ də davam etməkdədir. Odur ki, mifologiyanın yalmz mifoloji obrazlardan ibarət sistem kimi öyrənilməsi müəyyən mərhəbdən sonra həlli çətin görimən bir çox m əsəb b rb qarşı-qarşıya gətirmişdir. Belə ki, bu zaman mifoloji personajm admııı özündə nəyi təcəssüm etdirməsinə, presonajın funksiyası və onun dildə hansı ifadə formalarımn olduğu məsəbsinə aydınlıq gətirilməmişdir ki, bunlarsız da mifoloji varhğm və ya personajm tərifı Иэг hansı mənadan məhrum qalır [262]. Mifoloji sistemin heç də bütün elementbri эпэпэ daşıyıcüarmın təsvirində öz əksini tapmır. Bununla yanaşı, sistemdə mifoloji dəyər daşxyan elementbrin ifadə şəkillərinin rəngarəngliyi ayn-ayrı mifoloji obrazlarm deqradasiyası deyil, mifoloji sistemin təbii halı kimi qəbul olunmahdır. Çünki bu təsvir özlüyündə dünyanı təsnifat yoluyla dərketmənin özünəməxsusluqlarımn qanunauyğun əksindən ibarətdir. Azərbaycan tiirk folklorunda yerli mühitdə meydana çıxan və adına Qaraçuxa deyibn hami ruh obrazı var. Bu mifoloji personajm gözəgörünməzlərdən olduğuna inanılır. Övliya adı ilə də bilinir, bəzi bölgəbrdə adma da «naxış» deyilir. Qaraçuxa mifoloji varlıq kimi insanm özünə bənzəyən bəxt və tale anlayışları ilə əlaqəbndirilir [18, s.23]. Xalqın inancına görə, hər insanm bir qaraçuxası olur. Qaraçuxa adamların arxasınca gəzib-dolanır, ona köməklik ebyir. İnsamn işbrinin uğurla getməyi Qaraçuxadan asıhdır. İnamşa görə «Qaraçuxa övliyadır... evin astanasmda durar, amma gözə görünməz. Evin astanasma çatdm, gərək Qaraçuxaya salam verəsən» [25, s.21]. Mifoloji mətnbrdən aydın olur ki, Azərbaycan türkləriniıı etiqadma görə, «Qaraçuxa mələkdir». Burada diqqəti çəkətı cəhət bundan ibarətdir ki, obraz görünüşdə lokal səciyyo daşıyırsa da, funksional semantikasma görə o, oslində etnik-modəni sistemi yaşadan digər ənənədə var olmağa davam edir. Konkret olaraq, mifoloji personaj kimi Qaraçuxanm arxaik adı Cənubi Sibirin tiirk xalqlannda bugünəcən qorunmaqdadır. «Sur», «yula» adlarıyla bilinən hənıin mifoloji varlıq insandakt neçə ruhdan biridir; insanm özünə oxşan var ki, bədəndən çıxıb gəzə bilir və s. Ənənəvi slavyan mədəniyyəti, о cümlədən ümumslavyan mifoloji sistemi ib bağlı araşdırmalardan da göründüyü kimi, mifoloji sistemin tədqiqində daha dərin qatlara enilməsinin zəruriliyi bütün aydtnlığı ib özünü göstərməkdədir. Bu ısə mifoloji sistemdə əsas vahid olaraq diqqəti öz üzərinə çəkən mifoloji funksiyalardan ibarət həmin qatdır. Həqiqətən mifoloji personajm funksiyası onun mifoloji sistemdə təşəkkiilü və varlığı baxımından aparıcı rol oynayır [262]. Mifoloji personajm strukturuna b eb bir baxış obrazın песэ adlanması və bu adm personajm funksiyalaıı ib bağlılığı məsəbsinin də öz həllini tapmasmı aktuallaşdırır. Mifoloji personajm adıyla onun funksiyası arasmda nisbətdən danışarkən araşdırıcılar qeyd edirlər ki, personaj özündə yalnız bir funksiyanı təcəssüm etdirdiyi vaxt onun adı təbii olaıaq hərəkətini də ifadə edəcəkdir. B eblikb, hətta tək bir funksiya daşıyıcısı olan mifoloji personaj lıəmişə bəlli bir adla göstərilir [уепэ orada]. Yüklə 162,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|