Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

peyğətnbərdir.  İlkin əcdad epik mətnlərdə sonradan  xilaskar funksiyasında 
çıxış eda  bilir.
Tüık  mədəni  qəhrəman  tipinin  bir  ayrı  nümunəsi  ilkin  şaman 
obrazıdır.  Yakut  mifoloji  ənənəsinə  görə  Tanrı  ilkin  şamam  göydə 
yaıatmışdır.  «Dinlər  taıixi»  kitabımn  miiollifi  A.Men  Tannya  qarşı  gələn 
ilkin ıılu şaman haqqmda yakut rəvayətində ilk şamanlar kultunun demonik 
cizgilərini  görür  [292].  Göydəki  ilkin  şamanlarm  ölümsüz  olduqları 
təsəvviirü  sonralar  uzunömürlülüklə  yaııaşı,  həm  də  Tann  ilə  mücadilə  və 
ya  öliimdəııqaçma  şəklini  almışdır.  Bunun  bir  öməyi  baxşılar  piri,  övliya 
Qorqut Atanm öltimdən qaçması motividir12.
Yakut inamlannda  ilk şaman olaraq An Arkıl Oyun göstərilir.  Adma 
sadəcə  Arkd  da deyilən  bu  ulu  şaman  о  qədər güclüydü  ki,  ölübri  dirildir, 
korlarm  gözünü  açır,  ruhi  xəstələri  sağaldırdı.  Yakut  şamanlan  mərasimə 
başlamadan  öncə  bir  qoruyucu  ruh  olan  bu  ilk  şamanı  köməyə  çağırır, 
ondan  sonra  xostolori  sağaltmağa  başlardılar.  Adınm  «fal»  anlamlı  «ırb> 
kökiindən  (b  göründiiyü  kimi,  Arkıl  (Irkıl)  həm  ilk  falçı,  həm  də 
gələcəkdən, qeyb aləmindən xəbər verən ilkin şaman idi.
Şaman mətnlərində ilkin şamanın göylərdən enməyi  ilə bağlı görüşlər 
yer  aldığı  kimi  şamanlarm  göylərə  yiiksəlımyi  hadisəsinə  də  rast  gəlinir. 
Belə  ki,  digər  bir  mifoloji  mətnə  görə  göylərə  «yollanan»  ilk  şaman 
yakııtlann  ilkin  əcdadlanndan  olan  Elleyin  oğludur.  O,  izsiz-soraqsız  yoxa 
çıxdığma haqqmda deyirdilər ki, öziinün haıni ruhiarımn yamna gedibdir.
İlkin  şaman  öz  varlığı  ilə  mifoloji  UIu  Anam  rəmzləndirir  — Yer 
nıhunu  öziindo  təcəssüm  etdirir.  Ulu  Ana  isə  mifoloji  görüşlərdə  ölümsüz 
tə.səvvtir  olıınmuşdur.  İlkin  şaman  da  sonradan  hami  ruh  (və  ya  mərasim 
hamisi)  obıazma  variasiya  oluna  bilmişdir.  Ölüb  dirilən  şamanlar  haqda 
təsəvvürlor  do  ıııəhz  ilkin  şamanların  ölümsüz  olduqlarma  dair  təsovviirlər 
zəmininda təşəkkül tapmışdır.
Türk mifoloji  sistemində  rast  gəlinən  arxaik  strukturlu  müdrik  qoca 
obrazı  isə  məzınununda  müəyyən  qeyri-dəqiqlik  olmasına  baxmayaraq, 
aıxetip  (ilkin  obraz)  anlayışlara  yaxın  bir  məna  ifadə  edir.  K.Yunqun  ilk
Dodə  Qorqııdun  ölümdon  qaçması  ilə  bağlı  prof.  M.H.Təhmasibin:  «İslamiyyoto  görn, 
ölijm  təqdirdir,  təqdirə  isə  təğyir  yoxdur.  Demək  ki,  əgər  Dədə  Qorqud  hətta  adi  bir 
müsəlm andırsa  bıııılardan  xəbərdardır,  buna  goro  do  öllimdən  qaçmamahdır.  Bizco,  bıı 
əfsanələrin  qəhrəmanı  olan  Dodo  Qorqud  əslində ölümdən  пэ  qorxur,  пэ  do  qaçır.  Əksinə, 
o,  ölüınə  qarşı  vuıuşur,  obodiyyət  uğrunda  çarpışır»  [97,  s.35].  «Ölümə  qarşı  vuruşmağı, 
obodiyyot  uğrunda  çarpışmağı»  iso  onun  hoqiqoton  do  əski  çağların  ölümsiiz  tosovviir 
olunan  ilkin  şamanları  sinfınə mənsubluğundan  golir.
psixoanalitik  təsnifatında  «uzaq  keçmişlərin  qalıntılan»ndan  biri  -   arxetip 
kimi  müdrik qoca öz  kökləri  etibarilə  ibtidai cəmiyyətdəki  şaman  obrazına 
bağlamlırdı. Türk epik ənanəsində qaym ağacmdan епэп və giicləri  tiikənən 
igidlərə yardım göstərən ilahi (sakıal) mənşəli ağ saqqalh qoca obrazlan var 
ki,  onlar  bu  mədəni  ənənədəki  Xızır  anlayışmm  özünəməxsus  prototipi 
sayılmaqdadır.  Altay  və  Yenisey  dastanlannda  da  həmin  «göy  ərənləri», 
«səmavi  ərənlər»  var.  Türk  mədəni  ənənəsində  müdrik  qoca  obıazı 
mədəniyyətin  özünün  daxili  qanunauyğunluğu  kimi  çıxış  edir  və  bir  sıra 
məqamlarda ilkin şaman obrazma yaxmlaşır. «Oğuz kağan»dakı Ulu Türk və 
ya Qorqut Ata, eləcə də İrkıl xoca kimi müdrik qoca obrazlarında həmin  ilkin 
şaman obrazının cizgiləri aydm görünür.
Mədəni  qəhrəmandan  damşılması  onun  komik bənzəri  olan  mifoloji 
personaja  münasibət  bildirilməsini  zəruri  edir.  Fəndgirliyi,  çoxbilmiş 
olmağı  və  fınldaq  işlədib  kələk  gələ  bilməyi  ilə  saciyyələndiyinə  görə 
həmin  obraza  mifologiyada  bu  ad  verilibdir.  Mifopoetik  personaj  kimi 
trikster  mədəni  qəhrəmanın  oxşarıdır.  Mədəni  qəhrəman  ilkiıı  yaradıcı, 
demiurq  ipostasmda  olduğu  kimi  trikster  ipostasında  çıxış  edə  bilir.  Onuıı 
da bütün fəaliyyəti mifoloji zamanla bağhdır.
Arxaik  miflər  üçün  mədəni  qəhrəman  və  trikster  fıınksiyalarmm 
həmçinin  bir mifoloji  varhqda birləşdirilməsi xarakterikdir  ki,  bu  da  həmin 
obrazlarm  adları  ətrafmda  süjetlərin  dünya  sahmana  düşmozdəıı  əvvəlki 
çağa  -   mifik  zamana  aid  olmağı  ilə  izah  olunur.  Onların  funksiyalanrıın 
biri-birindən  aynlması  artıq  sonrakt  dövrlərlə  bağlıdır.  Mifoloji  ənənələrin 
bir çoxunda olduğu kimi, həmçinin demiurq,  mədəııi qəhrəman olan trikster 
odu  və  ilahi  varlıqların  qoruduqlan  başqa mədəni  dəyərləri  çalıb  insatılara 
çatdınr.  Türk  xalqlarmm  folklorunda  əsasən  epik  qəhrətnan  kimi 
araşdırılan,  əslində  isə  qaynağmı  mifologiyadan  alan  və  ilkiıı  əcdada  -  
mədəni  qəhrəmana  aid  fiınksiyalar  daşıyan  çoxlayh,  müıəkkəb  stnıkturlu 
Koroğlu  obrazında  da  onu  trikster  funksiyası  ilə  bağlayan  cizgilər  var. 
Dəfələrlə özünü aşıq, dəyirmançı, qoruqçu, ilxtçı və b. kimi qələmə verməsi 
həqiqətdə  Koroğlunun  fünksional  baxımdan  dönərgəlik  qabiliyyətli  və 
trikster olmağından gəlir.
Türk  mifoloji  sisteminin  qurulması  baxımından  эп  mülıüm 
obrazlardan  biri  də,  эп  nəhayət,  «Göy oğlu»dur.  Göy oğlu  tüık  mifopoetik 
ənənəsində  ulu  əcdadm  daşıdığı  adlardandır.  Yaradıhş  miflərinə  əsasəıı, 
kainatm, zamanın nizama sahndığı kosmoloji çağm övladı olan Göy oğlunun 
başlıca  funksiyalanndan  biri  onun  xilaskarlığıdır.  O,  insanları  şər  ruhlardan 
qoruyur,  onlara  silah  düzəltməyi,  alaçıq  qurmağı  və  s.  öyrədir.  Odun  yerə

---