Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

göndərilməsi,  insanlara  bəxş  edilməsi  haqqmda  düşüncə  do  mifoloji  ideya 
olaıaq  «Göy  oğlu»  mifı  ilə  birləşir.  Bu  mifin  qəhrəmanı  ulu  əcdad,  ilkin 
iıısandır.
Əski  türklərdəki  «göy oğlu»  inancmm  izbri  Göytürk  vo  eləcə  də  də 
uyğur  xaqanlannm  «tenqride  bolmuş»  -   «göydən  doğulmuş»  titulunda  da 
öz ifadəsiııi tapmışdır. Lakin türk mifoloji ənənosindəki  «göy oğlu» anlayışı 
çmlibrin  öz  imperatorlan  üçün  dtişündükləri  «göy  oğlu»  anlayışından 
fərqlənirdi.  Göytürk  dövlətiııin  xaqanlan  «Tanrıdan  qut  almış»lardı,  lakin 
«Tanrı  oğlu»  deyildilər.  Çünki  türk  mifoloji  ənənəsindən  gələn  düşüncoyə 
görə  «göy  oğlu»  olaraq  düşünüləıı  xaqatı  məhz tarixə  qədərki  çağda  xaqan 
idi. Bu mənada xaqan Tanrıya bonzodilsə do, O-nun yerdə kölgəsi  bilinmiş, 
«göy  oğlu»  isə  yalmz  ulu  əcdad  və  ya  birinci  xaqaıı  olmuşdur.  Yakut 
inanışlarmda  «göy  oğlu»  sayıldığından  qurda  «xallan  uola»  (göy  oğlu)  da 
dcyilmişdir.  «Bosko»  adlı  yakut  nağılı  «Göy  oğlu»  mifmin  bir  variantı 
sayılır.  Tosadüfi  deyil ki, adm  «bos» (boz) hissəsi  qurdun  «boz qurd»  kimi 
tüvk xalqlannda geniş yayılan adı, daimi epitetidir.
Göy  oğlu  olaraq  sociyyoləndiribn  mifik  qəhrəmanlar  epik  ənənədə 
adətəıı  işıq, şiia şəklində yera diişorlər. Onlar mifik mədoni qəhrəman, mifik 
ilkin  əcdad  olaraq  görünürlər.  «Koroğlu»  eposunun  özbək  variantmda 
Koroğlu  özünü  «göy  elçisi»  adlandırır.  Gün  işığmdan  anasımn  boyuna 
düşməyi  də onun əslinin  göylordə olduğunun nişam kimi  yozula bibr.  Göy 
oğlunu səciyyobndiron bir başqa keyfıyyət do onun fiziki giiclə magik gücü 
özündə birbşdirə bilmosidir.  Çünki  nizamlı dünyam xtonik aləmin demonik 
güclorindoıı o, yalnız özünün fıziki gücü və magik bilgisi sayəsində qoruyub 
saxlaya  bilərdi.  «Tanrı»  sözü  «göy»  anlamı  da  bildirdiyi  üçün  elmi 
ədəbiyyatlardakı  «Tanrı oğlu» ifadəsi «göy oğlu» kimi başa düşülməlidir.
Türk  mifologiyasında  mədəni  qəhrəman  obrazınm  tipik  nümunəbri 
sırasmda  Turk  obrazından  bəlıs  etmək  lazım  gəlir.  İlkin  əcdadlardan  olan 
Tiirk  həmçinin  Boz  Qurd,  Oğuz  kağan,  Qorqut  Ata,  Ər  Elley  və  b.  ilə 
yanaşı  türk kosmosunun -  dünya  nizammın  toşokkülündo  foal  rol  oynayan 
mifoloji  obrazlardandır.  Göytürklərin  Çin  tarixlorindəki  bir  mənşo 
əfsanəsinə  görə,  odu  ilk  icad  edib  yaradan  və  bununla  xalqım  donub 
ölməkdən  qurtaraıı  da  Türkdiir.  «Yurd»  deyibn  vo  tiiık  dünya  nizamı  ib 
bağlı  kosmoloji  anlayışda kaınatm bir modeli  olan,  bir  mikrokosmos  olaraq 
diişünülən  çadın  da  (türk  mənqəbəçibri,  eləcə  do  Əbülqaziyə  görə)  məhz 
Türk  icad  etmişdi.  Tiirk  haqda  əfsanəbrdə  deyilir  ki,  türkbr  içərisində, 
məsələıı,  aşa  dıız qatmaq  və  b.  adətbri  do  о  çıxarmışdı.  Bu  isə  əski  qatdakı 
Türk obrazmda ilkin əcdad, mədəni  qəhrəman cizgibrinin  olduğunu göstərir.
İslanıı  qəbul  etmiş  türklərdə  bir  çox  nəsnələrin  ilk  olaraq  əldə  edilməsi  də 
ffirklərin  ЭЬй1сэ  (Bulca,  Olcay)  xan  dedikbri  Yafəsin  böyük  oğlu  Tiirkün 
adma bağlanmışdır.
Çin  qaynaqlan  əfsanənin  bir  yerindo  «Türkün  anasımn  bir  qurd 
olduğunu»  da  söybyir.  Mənbələrin  verdiyi  bilgilərə  osasoıı,  TUrk  özü 
Tannmn ona verdiyi yada daşını boynundan asıb istodiyi vaxtda təbiətə təsir 
göstorməyi  bacarırmış.  M.Kaşqarlıya görə, türkbrə «Türk»  adım Ulu  Tann 
vermişdir.  Yens  homin  qaynağa  göro,  «Tiirk Nuhun  oğlunun  adıdır...  Tiirk 
sözü  Nuhun  oğlunun  adı  olanda  tək  bir  adamı  bildirir.  Oğullarının  adı 
olanda, «boşor, insanlıq» sözü kimi çoxluq bildirir».
Azərbaycan  mifoloji  motııbrində  də  Türk  Nuhun  oğlanlarından  biri 
olaraq  təsvir  edilir.  Çətin  günündə  Boz  Qurd  yol  göstərib  xilas  ebdiyinə 
göro Türk sonralar sayca artıb çoxalan qövmünə deyir ki,  «Boz Qurd  bizim 
xilaskarımızdır..,  gərək  həmişə  Boz  Qurda  inanasımz,  çotiııliyo  diişsəniz, 
Boz  Qurdu  köməyə  çağırasımz».  Xilaskar  ulu  əcdadın  adınııı  hor  vaxt 
xatırlanması siyasi mövcudluğun da bir şoıtidir.
Əski  türk  düşüncəsi  baxımından  ilkin  şaman  obrazmı  özündə 
təcossüm etdirən ən böyük hami ruhlardan birinin adı da Uluq Tiirükdür. O, 
adma  şaman  ruhu  və  ya  əcdad  ruhu  da  deyib  bibn  bir  varhqdır.  Uyğur 
«Oğuznamə»sində  Oğuz  kağanm  yanındakı  ağ  saçlı,  ağ  saqqallı,  ağıllı, 
müdrik yuxuyozan Uluq Türük (Ulu Türk) adh  bir qocadan  damşılır  [392]. 
Qorqud  Ata  kimi  qeyb  aləmindən  -   gələcəkdən  хэЬэг  vero  bibıı  Uluq 
Tümkün  adı  uyğur  şaman  dualarmda  başqa  hami  ruhlarla  yanaşı  çəkilir; 
yəni  o,  bir  baxıcı,  ozandır.  «Uzğanmas  uluğ  Türk!»  (hər  zaman  oyaq  ulu 
Türk)  -   deyə  şamanm  müraciət  ebdiyi  bir hami  ruh  var  ki,  diinyanı  idaro 
ebyən hakım kiırıi öyülməkdodir.
«Uluq Türük» admdakı «Uluq» (ulu) vəsfı hətta bir çox araşdırıcılara 
imkan vermişdir ki, onu «Ata» admı daşıyan din müqəddəsbri, ulıı varlıqlar 
qodor bir əfsanə,  simvol  saysınlar.  Bir fikrə görə,  İrkıl Xoca TJluq Türiikün 
(eləcə  də  Qorqut  Atanm)  bir  başqa  şəklidir.  Fuııksional  yaxınlığm 
doğurduğu  bu  bənzarlik  «ilkin  obraz»la  (komplekslə),  «ozali  formul»la 
bağlıdır.  Homin  bənzərlikdir  ki,  tədqiqatçılan  Uluq  Türükb  İıkıl  Xocanm 
e b  vahid  bir şəxs ola bilmobri  kimi  doğru qonaətə gətirmişdir.  Uluq Tiirijk 
obrazmm  «...gizli  tarix»dəki  ixtiyar  Usun  ilo  miiqayisəsi  də  bu  obrazlann 
mifoloji  simvolikası  və  funksional-semantik  səciyyasini  üzə  çıxarmağa 
yardım  edə  bibrdi.  İlkin  şaman,  sonralar isə  hami  (qoruyucu)  şaman  mhu 
Uluq  Türk  obrazı,  şübhəsiz  ki,  türkbıin  bu  ilkin  ulu  əcdad  haqqmda 
mifoloji tosowürbrinin  hob şüurlardan silinmodiyi çağların məlısuludıır.

---