Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)
Yüklə 162,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
müəyyən olunur. Bir də ayrıca, insanlara yalnız zərər toxunduran varhqlar olur ki, onlar da tipoloji baxımdan müxtəlifliyi ilə seçilirlər. Fantastik varlıqlara gəldikdə xalq demonologiyasmda onlar, demək olar, heç bir rol oynamır. Lakin demonologiyadakı personajlar ara-sıra nağd süjetinə daxil ola bilir ki, ənənəvi mədəniyyət daşıyıcısı da onları kəskin fərqbndirməyi bacanrlar. Əlbəttə, nağd motivləri heç də biitünlüklə kult qalmtısma aparılıb çıxanla bilməz. Nağıl personajlannın mənşəyi ilə xalq demonologiyasındakı mifoloji (demonik) varlıqlar mənşocə də fərqli ola bilir. Eyni semantik cərgədə olduqları üçün bəzən bir sıra demonik varlıqlar arasmda ciddi bir fərq qoyulmaya bilir. Bu bədxah güclər sırasma, yeri gəlmişkən, bir qədər başqa xarakterli olub adamlaıa istəyərək və ya istəməyərəkdən ziyam dəyə bilənbr - gözündə olanlar, topal adamlar, cadugərlor və s. də aiddir. Bunlar hənıin varlıqlardır ki, adamları onlardan cadu-bitik, tilsim qoruyur. Onlar öz strukturlarma görə seçildiyindən personajlarm xarakterini də transformasiyaya uğradır. Mifoloji varlığın xarakteri isə irəlicədən nəticəsinin söylonməsi çotin evolyusiya prosesiylə yanaşı, folklor janrından da asılıdır. Nağılda rast gəlinən «hal-cin» obrazı ilo mifoloji rəvayotdəki «hal» obrazı arasmda fərq mövcuddur. Çünki mifoloji varlxqlarla bağlılığı olan hər hansı janrın öz personaj sistemi var. Belə ki, eyni bir mifoloji varlığm miixtolif janrlarda variasiya olunması onların fərqli şəkillərinin meydana çıxmasma səbəb olur. Diqqəti çəkən bir cəhət də var ki, mifoloji hal anası obrazının nağıllara keçid etməsi bəzibrinin onun varlığım qəbul etməyi və bəzi söyləyiciııin də qəbul etməməyi ilə sanki bir vaxta düşür. Yəni obraz inanış obyekti olmaqdan çıxdığı zaman artıq onun nağıla, dastana, morasim-oyuna və b. janrlara doğru gedişi baş verir. Lakin həmin halda bclo, maraqhdır ki, onların mifoloji simvolikası asanlıqla bərpa oluna bilir. Вэгэп təkcə adın özü onun mifoloji təbiətini üzə çıxarmağa imkan yaradır. Mifoloji inamlar fövqəltəbii güclərlə insanlann qarşılıqlı mütıasibətlərinin xarakterini ək:> etdirir. Qeyri-maddi və cismdən mohrıım olmaqla yanaşı, mifoloji varlıqlann zoomorf ipostaslı olmaları haqda inamlar da çox yayılmışdır. Özündə xaosu təcəsstim etdirən mifik varlıqlarsa perifeıiyaya sıxışdınlıbmış kimi öz mövcudluğunu çox zaman ya yeraltı səltənətdə, ya kosmik dünya modelinin uyğun qismlərində davam etdirə bilirlər. Folklor dünyasmda qaynağmı mifoloji görüşlordəıı alaıı personaj baş vermiş hansısa bir hadisə üzüııdən, məsələn, axsaq qalır və ya kor olur ki, bu da sadəcə həmin hadisənin zahiri nəticəsi olub, əslində semantik baxımdan obrazm о biri dünyaya, xtonik aləmə və ya demonlar sferasma bağlılığımn işarəsi kimi də yozula bilir [309, s.135]. Mifoloji xarakterli sözlər sırasmda əsasən mifoloji adlar ikimənalı ola bildiyindən onlann ilkin həqiqi mənasmı üzə çıxarmaq bəzəıı çətinlik törədir. Ona görə də həmin adlarm etimologiyası zamanı mifoloji sistemin elementlərini adlandırmamn öz tipologiyası olduğu nəzərə alınmahdır. Mifoloji sıstemlərdəki tipoloji universaliyalarm müəyyənlik qazanması, eləcə də ümumi semantik qarşılaşdırmalarm analizi həmin sisteınə daxil olan mifoloji obyektlərin, о cümlədən mifoloji varlıqlarm adlandırdması prinsipini üzə çıxarmaq imkanı verir. Təsnif olunmaları etibarilə mifoloji varhqlann mifoloji motivlərə görə belə qruplaşdmla bilməsi mümkündür. Mifoloji motiv özlüyüııdə personajlar kompleksi ilə bağlıdır. Eyni mifoloji varlıq haqqında söyləyicilərin verdiyi bilgilərə gəldikdə isə, həmin bilgilər rasional məııtiq baxımından zaman-zaman ziddiyyətli də ola bilir. Bu qənaətə gəlmək olar ki, funksiya vo m otivbr mifoloji sistemin minimal vahidbridir уэ «personaj məkanmda» onlar sərbəst dolaşa bilirbr [193]. Folklor motivbrinin bəzi aspektbrinin tədqiqinə dair araşdırmasında S.Neklyudov b eb güman edir ki, motiv fondunun elementi пэ qədər qədimdirsə, bir о qədər geniş semantik təbəqəyə və böyük potensiallı semantik bağlılıqlara malikdir [310, s.227]. Bu, «nıotiv fondunun təşkilinə bilvasitə daxil olan mifoloji obrazm» da mona potensialı geniş olduqca onun mənşəcə əskibrdən gəldiyi və arxaik strukturlu olduğu qənaətini hasil etmək imkanı verir. Demonoloji sistembrlə bağlı mifoloji varlıqlarm simvolikalannm araşdırılması zamanı bir çətinlik də bundan ibarətdır ki, eyni varlıq etnik- mədəni sistemi yaşadan эпэпэbrdə ayrı-ayrı adlarla, bəzən isə tərsinə - ayn-ayrı personajlar eyni və yaxud ümumi bir adla adlandırıla bilir [193]. Bu isə adla anlayış arasmda münasibətbr baxımından bir çox problembrin həlli zərurətini meydana çıxaraıaq, etnik-mədəni ənənədə qarşılıqlı əlaqəbnən mifoloji obrazlann biri-birindən təcrid olunmuş şəkildə araşdırılmasmm qeyri-mümkünlüyünə işarə edir, həmçinin b eb bir gerçəyi sübuta yetirir ki, mifoloji obrazlann mövcudluğunu doğrudan da funksiyaları şərtbndirir. Türk mifşünaslığmda mifoloji personajlann və onlann mifoloji funksiyalarmın nəzəri əsaslandırılmış bsvirini verən bir təsnifatı mövcud deyildir. Digər etnik-madəni sistemlərlə bağlı araşdırmalarda tədqiqatçılar Yüklə 162,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|