Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)
Yüklə 162,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
ötm məhz bu şəkildə baş verdiyini yox, yalnız песэ baş verdiyini izləmək miimkündür. Bütün yaşayışı simvolikaya büriindüyü üçün qədim insan simvollarla düşünüb, onu əhatə edən aləmi simvollar yığmı kimi də qavrayıb qəbul etmişdir. Bu baxımdan güman etmək olar ki, mifologiyadan gəldiyinə görə türk xalqlannda simvollann da əski ortaq özülü vardır. Mifoloji obrazlar da тйэууэп mənada özlüyündə simvollardır. Belə bir fıkir daha çox yayılmtşdır ki, guya qədim insan maddi olaıaq dərk etdiyi bəlli bir hadisəni düzgün anlamamaq nəticəsində onun əsatiri surətini yaradıbdır. Əlbəttə ki, mifologiyanm fantastik obıazlarmda ətraf alamin gerçək çizgiləri geniş əksini tapmışdır [286, s.170]. Əslində hər hansı fövqəltəbii əsatiri surətin əsasmda tabii və ya maddi olaraq qavranılan hansısa bir varlıq dayanır. Gerçəkdən mövcud olduqlarına inanılan bu mifoloji varlıqlar onənadə öz ölçüləri ilə seçilir və эпэпэ daşıyıcıları da onlan həmin cəhətlərinə görə, təbiidir ki, bir nağıl peısonajından fərqləndirirlər. Məsələnin arxaik təfəkkürə nəzərən mahiyyəti ondan ibarətdir ki, «ideya və obrazm mahiyyətdəki eyniyyətinə əsaslanan mifoloji fantaziya»nm doğurduğu «mifoloji obrazlar metafora və ya alleqoriya olmayıb, sözün hərfı mənasında maddi olaraq dərk edilirlər» [21, s.13]. Mifoloji personajlarla bədii yaradıcılıq prosesi naticəsi olaraq incəsənət əsərlərində yaradılmış obrazlar arasmda fərqlər mövcuddur. Mifoloji personaj insanın təbiətlə iç-içə olduğu düşüncəsinə söykənən, ətıaf aləmdəki hadisə və nəsnələrini antropomorflaşdıran mifoloji təfəkkürün məhsııludur [387, s .ll]. Mifologiya ilə ədəbiyyat bu kontekstdə çox fərqlidir. Belə ki, mifologiyada hər пэ varsa hamısı harfan qavranılır. Ədəbiyyatda isə metafora öndədir. Hər hansı şəkildə olursa olsun, qəbul edilməsindən asılı olmayaraq, mifoloji mətn içarisində metaforaya yer yoxdur [10, s.3]. Bir daha qeyd etmək gərəkdir ki, arxaik mədəniyyətbr üçün şifahi mətnlərdə söylənənlərin sadəcə gerçakliyiııə inam xarakterik deyil, onlardakı «obraz-anlayış»larm özləri belə эпэпэ daşıyıcılarmın nəzərində gözlə görüııən şəkildə və maddi olaraq qavrana bilir. Yəni arxaik düşüncənin öz təbiətindən gələn bir xüsusiyyətlə əşyanm öziıyb obrazı bir-birinin eyni kimi dərk olunmuşdur. Həmin obrazlarsa əsla fantastik deyil və özləri də miiəyyən mənada «obyektiv reallıq»dan ayrılmazdır [314; 347, s.48]. Folklorşünasların epik dünya ilə bağlı araşdırmalannda qeyd olunur ki, motivin semantikası bütün daxili dayamqlığı ilə yanaşı məlum ölçüdə mütəhərrikliyə malikdir və süjet kontekstində konkretlik qazamr; motivdəki variasiyalar qaçılmaz olaraq semantikadakı dəyişikliklərlə bağlıdır. Motivin mahiyyəti əsil mənada süjetin dinamikasmda açılır [341, s.170-184]. Bu zaman isə, folklora dair эп ciddi tədqiqatlarda qeyd olunduğu kimi, variativliyə də məhz uyğunluğun və ya bənzərliyin hüdudları çərçivəsində yol verilir10 [уепэ orada, s.171], Bela bir bağlıhq mifoloji personajla mifoloji motiv arasmda əlaqədə də özüııü göstəıir. Burada isə əsas cəhət bundan ibaratdir ki, keçdiyi təkamül xətti boyu mifoloji personaj bəlli bir nöqtayə gəlincə oııun hansı yolla «gedəcəyi» artıq ənənənin təbiətindən gələıı bir qüvvətlə mifoloji obrazın özii vo daşıdığı funksiyası ilə, üstəlik т э п а potensiahna uyğun тйэууэп edilir11. Mifoloji personajın təməlində varlığı bir bütöv olaraq görən mifoloji tofakkür dayanır. S.Tokarevə görə, mifoloji personajm biriııci başlıca əlaməti onda xariqüladə, fövqəltəbii özəllikbrin olması, ikincisi də ona inamın olmağıdır [368, s. 15]. Mifoloji varlığı ayırd edən əlamətlərdən biri onun nə dərəcədə maddi qavranmağı, gerçak tasəvvür olıına bilməyidir. Funksiyası, görünüşü və atributları da həmçiııin omı xarakterizə edən cəhətlərdir. Yeri galmişkən, mifoloji obraz funksiyasım mifoloji strukturda gerçəkləşdirir, yani funksiya strukturda yaşayır. Eyni bir funksiya müxtəlif strukturlarm yardımıyla gerçəkbşə bilir. Öziinü strukturda realiza etməkb funksiya ona тэп а qazandırır. Mifyaradıcı şüurun məhsulu, hissi-məkani qavrayışların bolli təzalıürü olan mifoloji varlıqlar semantik-sturtur baxımından vo simvolika etibarilə müxtəlif sabəbbrdən zaman ərzində dayişikliyə ıığıayır. Yoni onuıı simvolikasının özü b eb passiv deyil, dəyişikliyə uğraya bibndir. Burada təsadüf deyə qavranıla bibn elenıentlər ola bilir ki, oıılar caıılı təbiətdə olduğu qədər e b mifoloji varlıqların da bir sıra funksiyalarla yükbııməsi prosesiııdə əhəmiyyətli rol oyııayır. Bu və digər banzar səbəblərdəndir ki, onun indiki cizgibriyb yüzilbr bundan əvvəl ənənədəki şəklinin eyni olduğunu diişünmək çətiııdir. Bununla yaııaşı, görkəmli rus aliıni S.Neklyudovun qeyd etdiyi kimi, mifoloji prototip folklor janrlarınm dərin semantikasma hopur. Qədim obraz başqa estetik 10 O nənənin hildudları çərçivəsində y e rb şə n folklor [343, s.9] yaradıcılığı olsa olsa əııonə çərçivasinda gəzişmələrə (im provizasiyaya) yol veıir [182] ki, bənzər transformasiyaların ciddi araşdırılm asıyla da пэ etnoqraflar, пэ folklorşünaslar nıəşğul olmuşlar [384, s. 107]. " Yeri golınişkən, bütiln bıı hallarda «ikinci dərəcəli personajlar, demək olar, variasiyaya uğram ırlar [341, s. 171]. Yüklə 162,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|