Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)
Yüklə 162,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
əks etdirən türk mif mətnlərinə rast gəlinmir ki, bu da türk mifşünaslığında varlığm ölüb-dirilmələr zənciri kimi qavranıldığı tannçılıq dini inancı içərisində yaşayan qədim türklərin düşüncəsiııi yaradılış hadisəsinə nisbətan dünyanm sonu fikrinin bir о qədər də məşğul etmədiyi qənaətini doğurmuşdur. Dünya nizammm, tarazhğın pozulması türk esxatoloji miflərində bu mənada yalnız ictimai əxlaqi dəyərbrin pozulması şəklində öz əksitıi tapir. Türk esxatoloji modelini dünyanm sonu ilə bağlı digər mətnbrlə müqayisədə geniş əks etdirən, onu müəyyəıı ölçüdə bərpa etmək imkam verən mətnlər içərisində Qorqut Atanm adıyla bağlanan mətn xüsusi əhamiyyət kəsb edir. Mətndə Dədə Qorqudun gəbcəyi görməyindən damşılır ki, bu raətnin də başlıca məzmununu qeybdən xəbərlər təşkil edir. Qam-şamamn gələcəkdən verdiyi xəbərlərdən heç nə ilə fərqlənməyən bu mətııdə [124] Dədə Qorqud Oğuz cəmiyyətiniıı ənənəvi dəyərləri baxımından əxlaqa, tərbiyəyə zidd sayıla bilən bütün davranışları bir-bir sadalayır, bunlann gələcək bəlalann xəbərçisi olduğunu söybyir. Dünyanın sonunu, türk mifoloji düşüncəsinə görə, hansısa kosmik kataklizmlər deyil, məhz sosial nizamm pozulması gətirir. Anadolunun yaşlı yörüklərinin təsəwürlərində diinyanın sonunu, qeyri-müəyyən gəbcəyi səciyyələndirən: «...Qiyamət yaxınlaşan zaman bina ilə zina artacaq. Dağlardakılar kəndlərə, kəndlərdəkilər də şəhərlərə doluşacaqlar» [122, s.85-86] sözləri də qiyamət anlayışma, ənənəvi türk mədəniyyətində esxatologiya ilə bağlı təsəwürlərə aydınlıq gətirə bilir. Kosmosun xaosdan təşəkkül tapması fıkri dünyamn daim yaramş halında olduğu gerçəyini də ifadə edir. Varlıq hər an təzəbnir və dəyişir. Нэг an yeni bir yaradılış var. Bu təzələnmə varlığın əsasıdır. Həmin təzələnmə özü isə bir var olma və bir yox olma kimidir. Daimi surətdə zəncirvari bir hərəkət var və həmin hərəkət varlığa daim bir yenilik gətirir. Buııların heç bin bir an əvvəlki deyil. Birinin yerini daim о biri alır. Həyat bir su kimi yeniliyə doğru axır. Varlıq hər an ölüb hər an da yenidən dirilir. Bizim bir an əvvəl köhnə gördiiklərimiz da bir an sonra əslində təzələnir, lakin bir yandan da hər şey уепэ əzəli yaradılış çağmda olduğu kimi qalmaqdadır. Xaosdan kosmosun песэ meydana çıxdığım əks etdirən bu mistik düşüncə baxımmdan isə mifologiyanm və təsəvvüfün cızdığı mənzərə bir- birinə çox yaxındır [71, s.72]. Mövləvi təriqətinə mənsub dərvişlərin səmah oyıınu yaradıhşı, bütün kainatm песэ qurulmağmı simvollaşdınr. Səmaxanaya girən dərvişlərin cübbələrinin qaralığı heçliyi, qaranlığı, xaos halını təmsil edir. Səmah üçün oturub sonra üstlərindən onu ataraq ağ geyimlə ayağa qalxmaları isə artıq varlığın yaradılmağım, xaosdan kosmosa keçidi rəmzləndirir [111, s. 101]. Xaos anlayışmm da kökü düşüncənin mifoloji qaynaqlı çağlarından gəlir. Mifoloji şüurda dünya nizamı kosmosun xaosdan yaranması, kosmogenez, təşəkkül prosesinin özüdür. Xaosun «yaradıcı və dağıdıcı» olmaqla ikili təbiəti var. Onıın heç bir zaman yox olmadığı, nizamın öziiniin dərinliyində belə qərar tutub var olduğuna dair kosmoqonik ideyaya görə dünya ilkin xaosdan yaranıbdır. Mifologiyaya görə də kosmosun özüııii törədən xaos kosmosun e b özündə də gömülüdür. Mifoloji sistembrdə yaradılış çağından danışılan zaman xaosun ilkin su ib bağlılıqda düşünülməsi də kosmosun əsasında xaosun dayandığından xəbər verir. Xaosun mifologiyada bu şəkliyb mənalandınlması çağdaş elmin xaosla bağlı gəldiyi son qənaətbrb, demək olar, üst-iıstə düşür [71, s.71-77]. Arxaik mifoloji görüşbri əks etdirən bütün kosmoqoııik miflərdə ilkiıı yaradıcı başlanğıc kimi xaos götürülür. Mifoloji mətnlərdən anlaşıldığma görə, türk tanrıçı mifoloji dünyagörüşündə yaradılışm salıınana diişməzdən öncəki xaos halma «tenqiz//teniz» deyilmişdir ki, semantikası baxımmdan su, ümman, dərya, dəniz ib bağlı bu anlayış struktursuzluğu aydın ifacb edir. Çünki əzəli yer üzii, dünya başlanğıcda bir sular abmi, başdan-başa bir tək dənizdən ibarot xaos olaraq düşünülmüşdür. Əski türk dini-mifoloji sisteminin bərpasına dair tədcıiqatmda İ.V.Stebleva beb qənaoto golir ki, qədim tiirkbrin dəyişık xarakterli mətnbrdə oksini tapınış dini-mifoloji modeli onun başqa xalqlarm dini- mifoloji sistembrinin modelləri ib tipoloji yaxmlığım üzə çıxarmaq imkanı verir. Müəllifin fikrincə, bu əski türk dini-mifoloji sisteminin təlılili zamanı başlıca semantik qarşıqoymaların universal xarakterinin тйэууэп olıınması ümumbəşəri diinya mənzərəsinin miiəyyənlik qazanmasımıı başlıca məsəbbrindən biridir [362, s.226]. Lakin dünya haqda hər bir topluluğun öz sisteminə uyğun mifopoetik düşüncə modeli, öz etnik işarələr sistemi və dünya mənzərəsi var. Həmiıı dünya mənzərəsi öz təcəssümünü tapdığı bütün tam olmayan variantlarıyla birlikdə yenə də bir bütövlük nümayiş etdirir. Onu isə sistem kimi tərkib hissəbri arasındakı uyğunluq və obrazlar abminin vəhdəti xarakteıizə edir. Yaradılış mifləri universal diinya modeli təsəwürii yaratsa da, həıııin modelin mərkəzində bəlli etnik-mədəni эпэпэ dayanır. Milli meııtaliteti тйэууэп edəıı, onun meydana çıxmasını şərtbndiron lıəmin nıodelsə hər yerdə hər zaman milli olmasıyla səciyyəbnir. Etnik-mədəni эпэпэ kənar təsirbrdən məhz onun gücii sayəsində qoruna bilir [36, s.3]. Yüklə 162,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|