Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

gerçəkliyi  intuitiv  dark  [372,  s.34],  mistik  qavrayış  tərzi  kimi  эп  mühüm 
cizgisi  emosionallıq  və  obrazlıhq  olan  bu  fenomen  dünyara  dərk  etməyin 
əski  formasıdır.  Mifik  çağın  intuitiv  idrak  sahibi  olan  insam  yaradılışın 
sirlərini  ehnin  uğurları  ilə  lovğalanan  bir  rasionalistə  nisbətən  daha  dərin 
duymuş  və  bilmişdir.  Arxaik mif mətnlərindən  bəlli  olan  mifoloji  görüşlər 
çağdaş  elmi-nəzəri  konsepsiyalarla  bıı  üzdəıı  də  bir  sıra  hallarda  açıq- 
açığına səsləşmokdədir.
Əskilərə  getdikcə  -   «ilkin  çağında  yığcam,  lapidar  və  azstrukturlu» 
olan  (A.F.Losev)  m if inancla,  etiqadla  iç-içə yoğrulubdur.  Bununla yanaşı, 
etnik  birliyin  öz  keçmişini,  özü-özünü  və  əhatəsində  olduğu  ətraf aləmin 
mənşəyini  canlandırmağına  köməklik  göstərən  uzunmüddətli  mədoniyyət 
yaddaşı  kimi  mif  özünəməxsus  bir  tərzdə  həm  də  tarixəqədərki  tarixdir 
[348, s.l 10].
Özltiyündə  bir  «enerji  olan  və  ona  görə  də  içindən  aramsız 
düşüncələri saynşdıran» mif həm diaxronik (keçmiş haqda hekayətlər), həm 
də sinxronik (indiyə və gələcəyə miinasibət) olmaqla,  dünya modelinin  bir- 
birindən  aynlmaz  bu  iki  aspektini  özündə  ehtiva  edir  [372,  s.12;  371, 
s.162].  Beləcə,  mifin  yardımı  sayəsində  keçmişlə  indi  və  gələcək  arasında 
bağhlıq qurulmuş olur ki, bu da nəsilbrin öz aralanndakı ıranəvi  bağhlığını 
təmin edir.
Ən əski çağlann ilkin miflərinə, о cümlədən türk miflərinə gəlincə  isə, 
təbii  olaraq  yazıya  alına  bilmədiyindən  onlann  arxaik  şəklinin  bərpası  da 
mümkün  deyildir.  Bir  çoxlannm  haqlı  olaraq  «metaforik  məna»,  məcazilik 
gördükləri  mifləri,  etnoqraflann  verdikbri  bilgilərə  əsasən,  öz  inkişafımn 
ilkin  çağını  yaşayan  cəmiyyətlərdə  daha  çox  hərfı  mənada  qavrayırdılar. 
Bilginin başlanğıc şəkli kimi  o,  cəmiyyət həyatı və təbiət hadisəbri  haqqında 
sinkretik təsəvvürdür. Nə zamansa yaşanılmış bir gerçəklik olan  ınifdə  bəşər 
mədəniyyətinin эп erkən şəkli kimi  ilkin bilgibr, dini iııanışlar öz əksini tapır. 
Mifdəki  «idrak»  anlayışı ənənəvi  mənada başa düşülən bilgi  qazanma deyil, 
bir dünya duyumudur.
M if  nəzəriyyəsinin  zəngin  taı ixinə  baxmayaraq,  mifııı  пэ  olduğu 
haqda  h ə b   də  ümumun  az-çox  qəbul  edə  bibcəyi  ortaq  bir  mif  anlayışı 
yoxdur.  K.Levi-Stross  yazırdı  ki,  «mif»  anlayışı  düşüncəmizin  keyfuniz 
istədiyi  kimi  istifadə  etdiyimiz bir kateqoriyasıdır [259,  s.45].  Bəlkə  bir  də 
bu  üzdəndir  miflə  bağlı  daha  dəriıı  bilgibr  əldə  olunduqca  о  qədər  də 
qarmaşıq  məsələbr  meydaııa  çıxmış,  bu  isə  bəlli  zamanadək  mübahisə 
doğurmayanların  özünü  beb  şübhə  altında  qoymuşdur.  Mahiyyətinə  görə 
mif  həqiqətən  ziddiyyətlidir  və  burada  «hər  addımbaşı  formal  məntiqin
qanunlarını  pozur»  [286,  s.142],  yoııi  əslində  mifoloji  düşüncəniıı  müasir 
insanm  «çox  vaxt  elə  eybəcərlikbrə  apanb  çıxaran  məntiqi»ndən 
(A.Puankare)  fərqlənən  öz  daxili  məntiqi  var.  Mifoloji  təxəyyüldə  həmişə 
inam  aktı  yer  alır ki,  bu  mənada  о  eb   başlanğıcdan potensial  dindir  [238, 
s.402].  M if əslində  özü-özünü  quran,  özünü  təşkil  və  tənzim  edən  sistem 
kimi canlı təbiətdəki genetik yaddaş mexanizmini yada salır [75, s.90].
Sonrakı çağlarm dünyagörüşbrindən məhz keyfıyyətcə fəıqli  seman­
tik strukturu ib   seçibn,  qarşılıqlı  bağlılıqda tasəvviirbr kompleksi  yaradan 
və  metaforik  səviyyədə  mündəricəsi  elmi  təsəvvürlərb  səsbşon  əsrarengiz 
təbiətli  mifoloji  təsəvviirbr  [201,  s.89,  93,  95]  yaradılışın  məzmununu 
ehtiva  edərək  bütöv  halmda  «mifoloji  dünya  mənzərəsi»nin  əsasında 
dayanır. Türk mif süjetləri  də  alt qatda qətiyyən  dağmıq deyil, bəlli  mövzu 
ətrafmda  birbşən  informasiya  yüklü  mətnbi'  silsibsidir.  Mifin  ritualla 
birgəliyi,  ritual-mifoloji  invariantın  mifoloji  düşüncənin  struktur  əsasında 
dayandığı  пэгэгэ  almarsa,  tiirk  kosmoloji  dünya  modelini  əks  etdiron 
mətnbrin tipoloji zənginliyi haqda bəlli təsəwür əldə edilə bilər [88, s.86].
Arxetip  strukturlann  ifadəsi  olan  mifın  başlıca  mövzusu  xaosuıı  dəf 
olunması,  kosmosun  bərpası,  dünyanın  nizama  düşməsi,  yaradılışın 
sahmana  salınmasıdır.  Bu  mənada  ilkin  yaradılış  çağmdan  damşan  mif 
etioloji  məzmun  daşıyır;  o,  dünyanm,  zamanın  yaranmasmı,  daşqmı, 
kainatın sonunu, eləcə də insan soyunun necə meydana gəlməsini, öltimü və 
ümumən  mədəni  sayılan  пэ  varsa  hamısmı  izah  edir.  Arxaik  ənənələrdən 
ötrü mifm gerçək gücü var və omın gerçəkliyino inam mifoloji personajların 
həqiqətən  var  olduğu  düşüncəsində  do  özünü  göstərir.  K.Levi-Stıosa  göıə, 
mif eyni dərəcədə keçmişi, indini və gələcoyi  izah edir [258,  s. 186].
M.Eliadeyə  görə,  mifin  ənəııovi  anlamda  başlıca  funksiyası  insan 
davramşınm  qəlibbrini  -   «model-obraz»larmı  formalaşdırmaqdır.  Mif 
ümumən  insanların  davranış  qaydalarını,  stereotipləri  шйэууэп  edir, 
həmçinin  ictimai  dəyərbr  sisteminin  şərtləndirici  amili  kimi  şəxsiyyətə 
təbiətdən,  cəmiyyətdən  və  e b   onun  öz fərdiyyətindən gəbn  böhranlı  anları 
yüngül  keçirə  bilməsində  kömək  olur.  ()z-özünü  quran  şifahi  ənənənin 
tebiətinin araşdırılması  ib  о da siibuta yetirilir ki, mifbrin dili rəmzbndirmə 
potensialı  baxımından  son  dərəcə  güclüdür  [75,  s.92].  Lakin  başlanğıcda 
onun məzmununda alleqoriyanın  açıq-aydm  izbri  olmadığına baxmayaraq, 
iimumən  arxaik  düşüncədə  mücərrəd  anlayışlann  yoxluğu  fıkri  də  həddən 
artıq şişirdilmişdir [321].
Psixoanalitik  mədəniyyətşünaslığm  nümayəndəbrinin  araşdırmalan 
göstərir  ki,  artıq  inkişaf etmiş  cəmiyyətbrdə  nıədəniyyətin  hakim  forması

---