Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)
Yüklə 162,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
Çöl materiallan üzərində tohlillər toplayıcıyla söyləyicinin məntii arasmda hissediləcək fərqlər olduğu gerçəyini meydana çıxarmışdır. Belə ki, toplayıcmm mifoloji varlıqla bağlı hor hansı sualına söyləyici эпэпэ daşıyıcısının təbiətiııə uyğun cavab verir, obrazı ilk əvvəl onun başhca funksiyalarma görə xarakterizə eləyir, yalmz bundan sonra (o da çox zaman elə söyləyiciııin inadkar səyi nəticəsi olaraq) mifoloji varlığı тйэууэп zahiri əlamətlərinə görə səciyyələndirir [уепэ orada]. Mifoloji varlığm funksiyası deyərkən ənənədə daimi olaraq onun adı ilə bağlanıb qərarlaşan hansısa bir funksiya düşünülmüşdür. Lakin belə bir yanaşma funksiya məfhumuna aydmlıq gətirilməsinə mane olur. Əsil lıəqiqətdə «mifoloji varlığm funksiyası» istilahıyla «mifoloji varlığın fəaliyyəti» heç də eynimənalı məfhumlar deyildir və mifoloji dünya mənzorosiniıı aydmlığı üçün həmin anlayışlar sarlıodləndirilməlidir. Bu о deməkdir ki, məsələ», mifoloji personajm eyni bir fəaliyyəti miixtəlif areallarda dəyişik anlamlar qazanaraq ayrı-ayrı funksiyaların gerçəkləşməsi da ola bilər. Axır nəticə etibarilə mifoloji funksiyaların bu şəkildə araşdırılması hansı mifoloji elementlərin ümumtürk, hansınm ayrı- ayrı areallarla bağlı, hansınm isə Iokal xarakterli olduğunu üzə çıxarmaq imkam yaradır ki, bunlarsız da mifoloji dünya modeli səviyyəsində türk mifologiyasmın bərpası mümkün deyil. Mifoloji sistemin mifoloji funksiyalar səviyyəsində yalııız araşdırıcmm zorla qəbul etdirınəyə çalışdığı məntiqdən hərəkatlə və üstəlik, эпэпэ daşıyıcısmın məntiqindən кэпаг bir şəkildə tədqiq olunması da artıq dərəcədə təhlükəlidir va gəlinəcək nəticələrin yanhşlığmı qaçılmaz edir. Ümumtürk mifoloji sisteminin bütövlüyü özünü mifoloji personajlar səviyyəsində təzahür etdirmir. Ümumtürk mifoloji sisteminin tam və biitöv mənzərəsi mifoloji funksiyalar saviyyəsmda üzə çıxarıla bilər. Bunlar həmin funksiyalardır ki, mifologiyanm ilkin qatını təşkil edir, mifoloji sistemin bütün digər elemeııtlərindən daha əvvəl təşəkkiil tapmışdır və özündə onuıı эп dayanıqlı qatını təcəssüm etdirir [262]. Belə bir yanaşma mifoloji sistemi həıxı də mifoloji funksiyalar sistemi olaraq səciyyələndirmək imkam verir. Burada məqsəd mifoloji sistemdə xalq təfəkkürünün, etnik-mədəni diişüncənin gerçəkliyi qavramanın bütün ö/üııəməxsusluqlarıyla necə əksini tapdığınm mahiyyətinə varmaqdan ibarətdir. Bıı zaman, əlbəttə ki, mifoloji personaj qətiyyətı unudulmur, sadəcə olaraq о, yalmz mifoloji obraz və ya varliq kimi deyil, həm də çox sayda funksiyanm və əlamətin daşıyıcısı kimi dark olunur. Mifoloji personajlara bu səviyyədən yanaşma onu donuq deyil, olduqca mütəhərrik və dinamik bir sistem olaraq görmək imkam yaradir. Beləliklə, mifoloji sistem mifoloji personajlann sadəcə yığmmdan ibarət deyil, biri-biriylə miinasibət etibarilə müxtəlif ölçülü əlaqələrə malik olııb bəlli dairədə bir bütövlük içərisində bağlaşan mifoloji funksiyaların məcmuyudur [262]. * * * Türk mifologiyasında məna potensialı geniş olan mifoloji varlıqlardan damşılarkən ilk öncə mədəni qəhrəman tipindən bəhs etmək lazım gəlir. Mədəni qəhrəman mifoloji mətnlərdə, mifık rəvayotlərdə fəaliyyəti insanlar üçün ınadani dayərlərin yaradılması va ya əlda edilməsinə yönələn mifoloji varlıqdır. Arxaik strukturlu mifik surat kimi o, insanlar üçün od əldə edir, bayramların va marasimlərin meydana çıxmasmı tamin edir, этэк aləti düzəldir, ev tikməyi, çadır qurmağı, körpü salmağı və b. öyrədir, qanun-qaydalar qoyur, camiyyəti nizama salır, birgəyaşayış qaydaları və bir sıra yasaqlar gətirir [21, s. 16-17]. Təbiətdən sıynlaraq mədəni aləmin yaradılması aktında iştiıak etməyi mədəni qəhrəınam saciyyaləndiran əlamətlərdir. Mədani qəhrəman arxaik strukturlu dastanlarda həm kultun tasisçisi, həm da ilkiıı icraçısı funksiyasmı yerinə yetirir. Ümumiyyətla, arxaik eposlarm diqqətli təhlili bir çox obrazlan mədəni qahrəman olaraq gözlər önündə canlandmr [283, s.l 15]. İlkin və birbaşa ona aid funksiyalan ilə yanaşı, mədəııi qahrəman bir neçə ipostasda, о cümlədaıı demiurq, ilkin əcdad, trikster ipostaslannda çıxış edə bilir. Məsaləıı, altay dastanlannda odun kəşfı ulu Tanrı Ülgenin adıyla əlaqəlandirilir [146, s.501]. Demiurq kimi mədəni qəhrəman aləm sahmana düşmazdan avvolki çağı — xaos çağmı təmsil eləyən güclərla mübarizə apararaq düııyanın yaradılışı aktmda iştirak edir. Olur ki, bəzən o, rııhlar sırasına da aid edilir. İlkin (ulu) əcdad kimi har hansı boyun və ya soyun başlanğıcı da onun adına bağlana bilir. Madəni qəhrəmanm gətiıdikləri elə dəyərlərdir ki, etııos onlarsız var ola bilməz. Bunlann sırasında sosial strukturlar da yer alır. Çünki həmiıı struktıırlar etnosun davranış tipini тйэууэп edir va bıı məııada etnik birliyin struktur stabilliyinin təminatçısıdır. Olduqca arxaik köklərə malik mədəni qəhrəmaııın bütün faaliyyəti mifik zamanla bağlıdır. Göyla yer yaradılan çağda о da var. Məcləni qəhrəman nizamlı dünyamn sahmanım pozmağa çalışan və xtonik demonlar, qeyri-adi nəhəng varlıqlar görünüşündə təsəvviir olunaıı kortəbii xaotik güclərə qarşı dayanır. Bu həmin zamandır kı, kortəbii qiiwələr «öziimüzkülər» / «özgəbr» qarşıdurmasmda «özgələr»i təmsil edir və yadlann obıazı ilə bir arada birləşir. Əıı nəhayət, dünya folklorunun bu эп qədim obrazmda - mədəni qəhrəmanda onun bir növ özünün antaqonisti olan mifoloji personajm cizgiləri ola bilir. Bu baxımdan onun dönorgəlik qabiliyyəti var; bitkiyo, quşa və е1эсэ də öz antaqonistiııə çevrilməyi bacanr. Bu bağlıhqlar da уепэ lıəınin mif diinyası qəhrəmanınm adı ib bağlı süjetləriıı dünyanın sahmandan əvvəlki çağına - mifik zamana aid olmasından gəlir. Mədəni qəhrəmanların bütün foaliyyoti kosmoqonik proseslə yanaşı, onun fonunda gedir, çox vaxt da prosesə təsir edir [21 s. 17]. Mifık nıədəni qəhrəman obrazmda həm idealizə olunmuş əcdadı, hənı Tanrı ilo insan arasmda dayanan bir varlığı, həm tarixən yaşamış ulu şaınan vo əcdadlar haqda xatirələrin izlərini vo s. görmüşbr. Tədqiqatçılar arasmda geniş yayılan görüş isə bundaıı ibarətdir ki, ınifık qohroman ən ulu ilahi qüwətlə insanlar arasında vasitəçidir. K.Levi-Strosun konsepsiyasına görə do modəni qəhrəman bir mediator - araçıdır vo məhz onun yardımı ib bu və ya digor ziddiyyətbr ortadan qalxır, oksliklor beləcə öz həllini tapır. Demonlann vo ya «ruhlamn - yiyəbrin qoruduqlan modoııi doyərlori mifik qəhrəmaıılann oldo etmələrindən danışan yaradılış miflori ib şamanlann qamlıq etmə mərasimbri do mövzu baxımından yaxındır. Qəlıroınanlıq eposunun kökbrinin araşdınlması mifşünasları beb bir qənaətə gətirmişdir ki, modoııi qohroman haqda miflor qəhromanlıq dastanlannın da təməlində dayanır. Modoııi qəhrəmanlar haqda hekayətbr özlüyiındə arxaik mifoloji eposlardır. Zoomorf cizgili mədəni qəhromandan - triksterdən danışan etioloji miflər isə sonradan asanhqla heyvanlar haqqında nağıllara çevrilibdir. Y.Meletinskiyə görə, dini görüşbr zominindo Tann obrazına doğru tokamül edə bibn mədəni qohromanm xalq ədəbi yaradıcılığı zominindo epos qəhromamna çevrilməsi mümkündiir [283, s. 130]. Modoııi qohromanlardan bolıs edotı mifbr sonralar sehirli vo qeyri-adi nasnələr ardmca о biri dünyaya yollanan qohromaniann başma golonlori anladan sehirli nağılların təşəkkülündə ohomiyyotli olmuşdur. Mifık modoni qohromanlar sehirli nağıllarm ironik qəhrəman obrazlanmn da təşəkkül tapmasmda mühüm rol oynamışdır ki, bu haqda fıkir elmdə artıq qobul olunmuş sayılır. Mədəni qəhrəmanlar haqda ıtıif mətnlorindo epik qəhromanlar silsiləsi, ümumiyyətlə, yetim olaraq səciyyələndirilir. B eb atasız-anasız qəlırəmanlar yer üzündəki ilk insan kimi həm də «Göy oğlu» deyə xarakterizə olunurlar. Şorlardakı bahadır nağıllanndan birində эп qədim zamanlarda yaşamış «Çaqıs» adlı bir qəhrəmandan damşxlır ki, onun e b adınm da mənası «yalqız, yalnız, tənha» deməkdir. Belə «tənha» qəhrəmanlar isə mifık ilkin yaradılış çağı ib bağlı varlıqlardır. Türk, eləcə do monqol mifologiyasmda göyo «köçürlilmobrinin» ardmdan demiurq və ya mədəni qohromatüara hami şaman ruhları gözüylə baxılmışdır. Bir fıkrə görə də məhz yerbrdən göybrə «köçörülmoləri» onlann ilahibşdirilməsi yöntində ilk addım olmuşdur. Tiirk-monqol eposlarından danışılarkən qəhrəmaııların göybrdon уегэ endirilməbri mədəni qəhrəmanm göybrə qaldınlması ilə də əlaqobndirilmişdir. Mifoloji sistemlordo mədəni qəhromanlartək ilk insanlar, boylann və soytarın vılu əcdadlan, cəddi-əlaları olaraq bilinən mifik varlıqlar silsibsi də yer alır. Onların bütün foaliyyətbri mifik zamanla bağlı olur. Diqqoti beb bir colıot çəkir ki, ibtidai və şaman etiqadlanna görə do, ilkin əcdadiann məskəni məlız ölübr səltənətidir [379, s. 17]. Bəzən ilkin əcdadla demiurq və mədəni qəhrəman obrazlanmn özlərini biri-birindən ayırmaq da çətin gəlir. Yaradılışla bağlı mifoloji təsəvvürbrdə ilkin əcdad yer üztindəki ilk insanla beb eynibşdiıib bilir ki, bu təsovviirbrin də əsasında mikrokosmla (kiçik abm ) makrokosm (böyiik aləm) arasmda uyğunluq və bonzərlik olduğuna dair əski düşüncə dayanmışdır. İlkin ocdadlar mədəni qəhrəmanlar və ya demiurqlar kimi dünyanın yaradılması aktının iştirakçısı da ola bilirbr. Mosobn, şorlann qızıl-qaya soyunun monşəyi insanlara oddan istifadə ebmoyi öyrədən bir ixtiyar qoca ib əlaqələndirilir [375, s.32]. Eyni zamanda təbii və mədəni təsisatlarm qurulmasında, cəmiyyot hoyatmın nizama salmması, morasimbrin təsis olunması və qayda-qanunlar qoyulmasında iştiıak edəıı ilkin ocdadlar bəzən öldükləri zaman hansısa bir təbii varlığa və hotta hami ruha çevrib bilirbr. İlkin əcdad obrazı bəzən zooantropomorf cizgili beb ola bilir. Yakutlann mənşəyi haqda bir əfsanəyə görə, guya oıılann ilkin, ulu əcdadları yarısı at, yarısı adam şəklində göydən enmiş bir varlıqdır. İlkin əcdad obrazı dastan qəhrəmanlarınm эп qodim tipini təşkil edir. Yəni epik qəhrəman həm do monşəcə ilkin əcdaddır. Müqayiso iiçün söybmək olar ki, islam inancma göro do ilk insan eyni zamanda ilk Yüklə 162,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|