Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)
Yüklə 162,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
transformasiyalar qarşılıqlı bağlılıqdadır. Transformlannsa toplusu son nəticədə invariant struktunı üzə çıxarmaq imkam verir [230, s.73-74]. Üst-üstə transformlar vahid bir эпэпэ çərçivəsində invariantdan bəlkə daha zəngin görünə bilir, lakin ayrılıqda həmin transformlardan heç biri onunla bir bərabərdə ola bilmir. Ən müxtəlif transformasiyalannda da əsas mifdə onun özülünü müəyyən edən başlıca elementlərdən heç olmazsa biri (vo ya bir neçəsi) qorunub qalır ki, məhz həmin elementlərə görə invariant strukturu bərpa etmək miimkün olur [уепэ orada, s.74]. Bu mənada təkamül sadəcə yeni nəyinsə meydana gəlməyi demək deyil. İlkin imkanlar özündəki bütüıı əlamətləri ıcalizə edo-edo invariant strukturla bağlılığı qoruyur, çünki həmin bağlılıq pozulmazdır. Bu zaman baş verənlərdə təsadtifı heç пэ yer almır, təsadüfı kimi görünənlərin öz içərisində qanunauyğun bir bağlılıq var. Burada təsadüfi deyilon isə ya sona qədər, ya da ümumiyyətlə dork olunmamış qanunauyğunluqdur. İlkin kompleksdəki imkanlar koııkret bir proqram deyil, daha çox təkamül prosesinin bəlli qanunlar iizrə hərəkəti iiçün bir yoldur. Daha doğrusu, тйэууэп mənada proqramlaşdırılan da prosesin son nəticəsi yox, oının istiqamətidir. Prosesi anlamağm isə эп diizgiin yolu onu bütün təşəkkülü halında görmokdoıı ibarətdir. İlkin canlı varlıqlann genomunda onlarm bütün inkişafı, təkamiilü эп xırdalıqlarına qədər yazılmış kimidir [70, s.256]. Bu baxımdan mifoloji kompleksin transfonnasiyaları özlüyündə bütöv proses tosiri bağışlayır. Təkaınülii bütiinlüklə təbiətə xas bir keyfiyyotlə spontan şəkildə сэгэуап edən bu kompleksin transformasiya olunub variasiyaya uğramasında da təkamtilün öz içərisiııdən gələn bir qatıunauyğunluq var. Yəni variativliyin özii də ənənənin nəzarəti altındadır [389, s.142]. Etnik-mədəni sistemin gücii və dayanıqlığı həmin qanunauyğunluqdadır. Burada təsadiifı heç пэ yoxdur, təsadüfdən heç пэ yaranmır. Olanlar da invariant strukturdan goloıı, miimkün ola biləcək imkanlardır. Türk mifologiyastnda bir çox arxaik strukturlu obrazlar var ki, mifoloji simvolikasma görə bu obrazlann эп zəngini Ulu Ana, Ulu Ağ Ana, bəzən də Yer Ana adi veıilən kompleksdir. Bir neçə dəfə transfonnasiyaya uğrayan homin kompleks diferensiasiyaya getdikco müstəqil hami ruhlar kimi funksiya daşıyan Boz Qurd, Xızır, İrkıl Xoca, Uluğ Türük, Qorqut Ata, nurani dərviş və b. obrazlar meydana çıxmış, hər biri ayrihqda fəaliyyət statusu almışdır. invariant strukturda isə bir kökə - kompleksə bağlandıqlarmdandır ki, homin kompleksdon qopub aynlan elementbr müxtəlif funksiya yerinə yetiro bildikbri kimi о strukturun miixtolif görünən elementbri də zaman-zaman biri digorinin yeriııo keçib onunla struktur-semantik və mifoloji simvolika baximdan yaxm, zaman-zaman da eyni funksiya icra edo bilir. Ulu Ana bir çox mifoloji sistemlərdə тэп а potensİah geniş olan, lakin bütün dəyişilmələrinə baxmayaraq, qorunan invariant strukturdur. Ulu Aııa invariant model kimi mifologiyalarda daha çox yerlə, xtonik tobiətli varlıq kimi qadın başlanğıcı ib eynibşdirilir. Onun funksiyaları başlanğıcdan bori bir sıra mifoloji varlıqlar arasında paylanmışdır. Bu funksiyalarsa biri-biriyb bağlılıqdadır və həmin kompleksin semantik törəmələri olan obrazlar arasmda az qala bütünlükb qorunub qalmışdır. Bu obrazlardan heç biri özündə Ulu Ananm başlıca mifoloji simvolikalarmi aynlıqda bütünlükb təmsil edo bilmir. Lakin homin semantik törəmə olan obrazlann hər birinin struktur-funksional özəllikləri digərlərinin do özəllikbrinə bağlıdır və bu xüsıısiyyotlər toplu halmda Ulu Ana kompleksinin strukturunu тйэууэп edir [70, s.372]. Diinyanın sonu (esxatologiya) anlayışı da kosmoqonik tosovviirlorlo əlaqəbndiyi iiçün Ana Yer haqqında təsəvviirbrb də bağlıdır. Mifoloji sistembrdə arxaik strukturlu obrazlardan эп möhtəşəmi olan Ulu Ana transformasiyalara uğrayan, bir neçə statusdan keçəıı kompleksdir. Bu kompleks neçə-neço mifoloji varhqlara vo hami ruh obrazlarma diferensiasiyaya getdiyindondir ki, tiirk mifologiyasmda ilkin strukturda bağlı olduqlan homin Ulu Ana obrazinm alributlarmdan эп azı birini, bozon hətta bir neçəsini daşımaqdadır. Bu mənada Ulu Ana (Ulu Ağ Ana) bir «əzəli formul» kimi ondan qopub aynlan hami ruh va ya obrazlann bənzərliyi osasmda dayanaraq funksional baximdan о varhqlan bir-birino yaxınlaşdırır vo Ьэгэп do eyni funksiyanm daşıyıcısma çevirir. Mifoloji dünya modelindo onun yeri yaradici, bolluq-borokot hamisi funksiyalan ilə sociyyolonir ki, bunun da bir neçə aspekti var. Əbodi yaşayış, hoyatm dövrəviliyi ideyasmı əks etdirən mifoloji təsovviirlər sistemindo Ulu ilahə Anaya hoyatvcrici güciin, öliimsüzlüyün эп ali ifadəsi olaraq baxılmışdır. O, yaşlanmaq nədir bilmir. Ambivalent təbiətli ritual-mifoloji varlıq kimi Ulu Ana obrazında hom nizamlayıcı kosmik başlanğıc vo lıom də dağıdıcı xaos başlanğıcı bir aradadır. Dünyada hərəkətsiz və dəyişmoz qalan heç пэ olmadığı kimi ziddiyyətbr özbri də biri-birino keçə bilir. Bıı baximdan İlahə Anadan ötrü bir obraz kimi ondan qopan mifoloji varhqların bir-birinə oks yönlü transformasiyaları təbiidir. Həmin varlıqdır ki, bir yandan övlad boxş edir, ya uşaqların himayəçisi kimi çıxış edə bilir, о bir yandan iso onlan Yüklə 162,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|