Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

Şər  qarışanda  zahı  gəliıı  olan  evin  bacasma  gələr,  bacada  durub  gözlər ki, 
zahı gəlin yatsm, bu da onun ciyərini çıxanb su başına aparsm və suya çəkib 
yesin  [уепэ  orada,  s.21].  Ona  görə  də  Hal  anasmı  qorxutmaqçün 
yaxmlıqdakı  çayı  qılmclayıb  hədələrmişlər.  Hal  yaxm  gəlməsin  deyə 
zahıran yatdığı  yeritı dörd  bir yamna  ağ cızıq  çəkər və ya  sicim  sərərdilər. 
Suyu da xəncərləıdilər ki, hal gəlib onu aparmasm və s.
Bəzi  mifoloji  mətıılərdə  onun  dünyadakı  эп  gözəl  qadmdan  belə  on 
qat artıq gözəl  olduğu anladılır [237,  s. 131].  A1 ruhuna sahib olanlarm bəzi 
xəstəlikləıin  mənşəyini  bildiklərinə  də  inamlmışdır  [150,  s. 141].
B.Abdullamn  araşdırmalanna  əsasən,  Azərbaycan  türklərinin  ənənəvi 
demonoloji təsəwürlərində «bir о qədər də pis niyyətli olmadığı» göstərilən 
Albastı,  inama  görə  doğum,  artım  hamisi  olduğu  kimi  uşaqları  dərddən- 
azardan da qoruyubdur [3, s.77].
Noqaylaıın  ənəııəvi  inamşlanyla  bağlı,  söyləyicilərin  anlatdıqlanna 
göra,  demonik  varlıq  kimi  ilk  öncə  qadm  görünüşlü  olan  albaslımn 
çoxalması  bu  şəkildə  olur:  əcəlinin  yaxmlaşdığmı  hiss  edən  albash  özünü 
yaralayır  və yarasından  axan  qamn  damlası  sonra  dönüb  onun  öz  balasına 
çevrilir.  R.Kereytov  həmin  demonoloji  təsəwürün  digər  türk  xalqlannda 
rast  gəlinmədiyini  də  yazır  [242,  s. 124].  Lakin  bu  inanışın  digər  paraleli 
kimi  S.Neklyudovun  ayrı  münasibətlə  olsa  da  qeyd  etdiyi  bir  etnoqrafık 
detail  xatırlatmaq  yerinə  düşər  ki,  öldürülən albastmm hər damcı  qamndan 
minlərcə cin-şeytan törəyir [311, s. 118].
Canlı  ənənədə  var  olduğuna  inamlan  və  bu  üzdən  inanışlarla  six 
bağlanan  obıazların nağıl və b. janrlara keçmə  imkanı  az olur. Hal da xalq 
iranışlanyla  six  əlaqəli  bir  mifoloji  varlıqdır.  Azərbayean  xalq 
inamlannda  Hal  haqda,  məsələn,  «Hali  biz  görməmişıx,  Kəlbeli  babam 
deydi  ki,  babam  görip»  və  əski  etiqadın  gücüylə  haqqmda «nəsli  kəsilmiş 
tayfa» 
deyə  bəhs  olunur,  bu  «tayfa»dan  qalma  nişanələr  kimi  isə 
xarabalıqlaıa  yaxın  böyük  ocaq  yerləri,  qəbristanlıq  və  s.  göstərilir  [39, 
s.372].  Sallaq  döşlü  halın  qəbristanlıqdan  tutulub  üstünə  saneaq 
keçirilərək  evə  gətirilməsi  və  ev  sahibinin  onu  evdə  saxlayıb  həmin  Halı 
özünə  arvad  eləməsi,  vaxt  keçəndən  sonra  hətta  bu  Haldan  uşaqlann 
olmağı süjeti artıq nağıl kompozisiyasmm tərkib hissəsinə çevrilmişdir.
и   Banzər  şəkildə  yakutlarda  da  qədim larda  abaasılarm  bir  tayfa  olduğu  təsəvvüri)  vardı. 
V .lonovun  yazıya  aldığı  mətnə  görə,  bu  yer  üzündən  başqa,  yer  altda da  bir diyar  var  ki, 
abaası deyilən tayfalar həmin diyarda yaşayır [164, c .l 13].
A.Divayevin  yazıya  aldığı  mətndə  albastı  (hər  halda  bolluq,  artım, 
məhsuldarlıq  tapınışı  ilə  bağlı  olaraq)  yetmiş  döşlü  varlıq  kimi  təsvir 
olunmaqdadır  [237,  s. 130].  Qazax  pandemoniumunda  aeıqlı,  ziyankar 
ruhlar  kateqoriyasına  aid  olunan  Albastı  bəzən  alnmın  ortasmda  bir  tək 
gözü olan,  ikrah doğuracaq  görünüşlü varlıq  kimi təsəvvür edilir və  inama 
görə, uşaqları oğurlayıb onlara döşündən süd verir ki, bu da həmin uşaqlann 
ölümünə  gətirir.  Ayrı-ayrı  türk  xalqlarınm  demonoloji  hekayətlərindən  də 
anlaşıldığı  kimi,  albastılann  başçılan  təkgözlü  varhqlardı.  «Şan  qızı 
dastanı»ndan  isə  aydm  olur  ki,  Albastı  şəhvətdə  aegözlülüyü  ilə  seçilən 
varlıqdır  ki,  bu  da  onun  artım,  bolluq  hamisi  olan  mifoloji  kompleksə 
bağlılığmdan  gəlir.  Demonik  varlıq  kimi  Albastmm  şəhvətdə  acgözlülüyü 
ilə  seçilməyi  mifoloji  simvolikası  baxımmdan  onu  artım,  bolluq,  həyatın 
dövrəviliyi  ideyasına  bağlayır  ki,  bu  da  уепэ  mifoloji  Ulu  Ana 
kompleksindən  gəlir  (həmin  xüsusiyyət  yakutlarda  baş  şaman  hami- 
ruhunun  şəhvətpərəst  olmağı  və  şəhvani  duyğuların  hamisi  sayılmağında 
özünü  göstərir).  Fərqanə özbəkləri  də Albastını  pərişan,  dağımq  saçlı  qoca 
qarı  görkəmində  təsəvvür  edərdilər.  Uzun,  dağmıq  saçlılığı  bu  obrazm  bir 
yandan  təbiət  başlanğıcına  işarə  etdiyi  kimi,  digər  yandan  həyatverici 
başlanğıc ideyasmdan törəmə olub seksual-erotik simvolika daşıyır [313].
Ad  «almas»  şəklində,  ehtimal  ki,  hələ  Altay  dil  birliyi  çağmda, 
monqol dillərinə keçmişdir23. Xalxa-monqolca bu söz «cadugər, küp qarısı»
23  «Albastı»nın  hind-avropa  (mənşəli)  ilahə  ana  obrazmın  transformasiyası  nəticnsi
sayılmasma  dair  fıkir  bir  çox  müəlliflər  tərafındən  haqlı  etirazla  qarşılanmışdır  [311, 
с. 118].  Söziin  guya  iranmənşəli  əski  A1  tanrısı  (?)  və  türk  dillərindəki  «bastu»  («xof, 
qaram at basmaq» tərkiblərinin  ikinci  tərəfindəki  anlam a uyğun) sözündən yarandığı  haqda 
irəli  sü rü b n   ehtimal  da,  «Al»  morfeminin  ərabin  «Allah»  sözündəki  «Al»  kökünə  və  ya 
qədim  yəhudicədə  «tanrı»  demək  olan  «el»  köktlnə  aparılıb  çıxarılması  da,  onun  «igid, 
cəsur,  эг»  anlamlı  «alp»  sözü  i b   nlaqələndirilməsi  və  e b c ə   rang  bildirən  söz-morfem 
şakiindo manalandırılması  d a  obrazm  mifoloji  simvolikasma aydmlıq  gətirmir [354,  c.72]. 
Bəzi  tədqiqatçılar adm  birinci tarəfini -  «Al» kökünü sahvan  iran m ənşəli va ya qal'qazdilli 
saymaqla  yanaşı,  ikinci  tarafıni  da  türkcə ya yanlış  yozur,  ya da  heç  bir  yozuırı  vermirlar. 
Ayrıca  «Albastı»  admin  ikinci  -   «bastı»  torafı,  уепэ  da  sö zb rin   zahiri  oxşarlığına 
əsaslanılaraq  izah  edilir.  Söziin  keçidiəri  və  onun  al-*masi  //  alm as(i)  //  albas(i)  //  albasti 
şəklində  cərgələnməsi  isə  diqqati  ona  görə  çəkir  ki,  burada  «acıqlı  ruh,  demon,  cin» 
anlamlı  «Al»  kökü  və  tunqus-m ancur dillərində  эп  əski  dini-mifoloji  relikt  kimi  qorunub 
qalan  *m asi  tərkibi  aydm  seçilir;  *masi  komponentinin  «ruh»  anlam ma  yaxm  məzmun 
bildirməsi  [361,  c.532]  söziin  kökünıin  əski  türk dilbrində  axtarılması  zəruratini  da ortaya 
çıxarır.  Şübhasiz,  «Albastı»  adının  ikinci  -   «bastı»  tərəftnin,  məsəlan,  akkadlardakı 
«Karibatu»  ruh  adtmn  «batu»,  həmçinin  «Labastu»  ruh  adm m   «bastu»  və  ya  Qədim  Ön 
Asiyada  qeyda  alınan  «Baq-maştu»  adındakı  «maştu»  tərəfı  ilə  qarşılıqlı  nazordan 
keçirilməsi  adm  «Al ruhu» məzmunu daşıdığı fıkrinə aydınlıq gətirmiş olardı.

---