Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

mənalan  bildirir.  Yazılı  monqol  dilindəki  «kiipəgirən  qarı»  mənasındakı 
«almas  emeqen»  də  yenə  bu  anlayışla  bağlıdır.  Monqol  xalqlannın 
qəhromanlıq  eposunda  Almas  admda  mifoloji  varlıq  yarımçıq  və  təkdöşlü 
təsəvvür  olunur  ki,  bu  da  onun  xtonik  obrazlar  silsiləsiııə  daxil  olduğunu 
göstərir.  Ad  türk  dillərindən  həmçinin  Qafqaz dillərino do  keçmişdir  [354, 
s.70].  Bu  mifonim  «albastıy,  lobastıy,  lopastıy,  albasta,  lobasta,  lopasta» 
şokilbrində  «su pərisi»  anlammda rus dilinə do keçmişdir24.  Ahndığı bütün 
rus,  qafqaz,  iran  dillərindo  isə  demonik  varlıq  məzmununu  da  qoruyub 
saxlamışdır.  Albasla bağlı  inancın türklərə  hind-german  xalqlanndan keçmo 
olduğu fikri isə tamamən yanlışdır.
Araşdırmalarda  onun  «bu  günkü  inamlardan  fərqli  olaraq»,  əski 
çağlarda şərir bir ruh deyil, daha çox hami ruh olduğuna dair fıkirlər də var. 
Onun  «türk  modəniyyoti  tarixində  böyük  bir  inqilab  nəticosindo  hami  ruh 
olmaqdan  qalıb  yaman  ruhlar  sırasına  keçdiyi»  qonaəti  modoniyyətin  var 
olma şəkli kimi özü-özünü təşkil  etməklə göstərdiyi daxili qanunauyğunluq 
baxımmdan obrazm genezisini proses halında tam əks etdirmir. Oııa göro də 
obrazın,  strukturunu müəyyənbşdirən evolyusiyasınm ardıcıl  izləııilməsi  bu 
fıkrin inkişaf etdirilməsi ehtiyacı yaradır.
Prof.  F.Ağasıoğlu  Azərbaycanda  şamanizmin  izlərini  saxlayan 
nuixtəlif  cadu  ııövləri,  çildağ,  ovsun  və  s.-nin  «al»  sözünü  də  şaman 
terminbri  sırasına aid etmək  imkanı  verdiyini yazır,  morfemin  Azərbaycan 
dilindəki  derivat  azlığmı  isə  islam  dininin  təsiriylə  izah  edir  [30,  s.166- 
167].  «Hal»  kökünə  gəldikdo,  larinqal  nozəriyyoyə  görə,  «Al»  sözünün 
morfonoloji baximdan dəyişməsinin  mümkünlüyüdür ki,  *al yuvasmın  -yal 
-yıl -ıl -il şəkilbrində allomorflan kimi onun h başlanğıclı «Hal» şoklinin də 
meydana çıxmasım mümkün etmişdir.
Ulu Ana və ya İlahə Ananın transformu olan bir obraz kimi onun bir- 
biriııə  oks,  yoni  həm  həyatveıici,  həm  do  ölüm  got iron  qüvvot  olması 
mifoloji  kompleksin  uğradığt  transformasiyaların 
tobii 
nəticəsidir. 
Traıısformlar  isə  bir  bütünün  parçalan  olduğundan  bir-biriyb  bağlıdır. 
Etnik-mədəni  эпэпэуэ  bütün  aspektbrdən  dərin  bir  şəkildə  bağlı  olan  bir 
hadisə  kimi  Albastı  obrazmda  ilkin  başlanğıcdan  gələn  bu  ikili  tobiot  də 
qıraqdan gəlmə sayılan hor hansı hadiso ib  yozula bilməz.
24 Qeyri-slavyan  mənşəli Lobosta rus dilindo «boyu yerdən göyə çatacaq qədər»  hündür olan, 
pırtlaşıq  saçlı  irı  başı,  qıcırdayan  dişləri,  nyri-üyrü  barmaqlı  uzun  əlləri,  bədəninin  rəngi  də 
solğun  bir  mifoloji  varlığı  bildirir.  Lobosta qasırğa qopanda,  güclü  ktilək  əsəndə  qara  bulud 
kimi çıxar, qulaqbatırıcı gülüşlə giilər.  Onuııla qarşılaşmaq ölüm b nəticələnir [387,  c.89].
Aynca ruhlar kateqoriyası  təşkil  edən  albıslar  şaman  dualarmda  san 
qızlar olaraq tosvir edilir. Şaman söybməbrində qamlara süd veron albıs isə 
mifoloji Ulu (Yer) Ananm simvolik obrazı sayıhr; o, şaman folklorunda Ulu 
Ananm  atributlannın  daşıyıcısı  kimi  çıxış  edir.  Ulu  Ananın  atributlannı 
daşıyan  yeraltı  dünya  qızlan  da  həmin  «albıslar»dır  ki,  şamanı  ruhlar 
abm iyb təmasa hazırlayırlar.
Türk  xalqları  folklorunda  rast  gəlinən  arxaik  stıukturlu,  zəngin 
mifoloji  simvolikalı  obrazlardan  biri  xakas  qəhrəmanhq  eposunda  rast 
gəlinən  Xuu-iney  obrazıdır.  Bu  obrazla  bağlı  ən  geniş  və  dəyərli 
araşdırma V.Y.Maynoqaşevaya məxsusdur [277, s.202-222].
Yer  altmda,  qara  sulann  təkində  yaşayan  bu  varlıq  эпэпэ 
daşıyıcılannm  gözündo  heç  do  yalnız monfı  keyfiyyətbri  ib   deyil,  mohz 
ziddiyyotli  təbiəti  ilə  seçibn  demonik  obrazdır.  Bu  cəhot  iso  obrazm  öz 
evolyusiyası  boyunca  təbii  olaraq  qazandığı  bir  keyfıyyətdir  ki,  həmin 
keyfıyyətləri 
də 
personajın 
transformasiyasım 
doğuran 
səbəbbr 
şərtbndirir.
Sibirin  türk-monqol  xalqlannın  eposu  ib   bağlı  araşdınnalarda 
demonik  varlıq  olaraq  yalnız  xatırlanan  Xuu-iney  obrazm  эп  arxaik 
cizgilərinin  üzə  çıxanlması  baxımmdan  «Altıxı  Arıq»  dastanı  müstəsna 
əhəmiyyətlidir.  Dastanda obrazın  gah ağ qurd,  gah qoca qan  və  s.  cildində 
görünməsi  onun  dönərgə25  təbiətli  varlıq  olduğu  gerçəyini  do  iizo  çıxır. 
Lakin bütün bu  çcvrilməbr  içərisindo  apancı  olan  onun  qurd  cildmo  düşə 
bilməyidir.  Xtonik  təbiət  başlanğıcmdan  хэЬэг  verən  bu  cəhəti  ib   qurd 
görkomi  həm  də  onun  ilkin  mifoloji  simvolikasına  işarə  edir.  Xuu-iııey 
ohomiyyotli  dorocodə  transformasiyaya  uğramış  olan  sonrakı  süjetbrdə 
obraz  kimi  demonik qarı  cizgibri  qazanmışdır.  Bununla  yanaşı  silkinib  эп 
çox da ağ qurd donuna düşməyi onun xtonik deınonizmi,  struktur semantik 
özəlliyi  olub,  üzvi  tobiəti  kimi  qurd  mənşəyi  ilə  bağlı  məsəbdir.  Qurd 
dərisino  bürünməyi,  şübhəsiz,  obrazm  atributu  deyil,  dastanın  qəhrəmanlıq 
ruhundan doğur və obrazm qurd başlanğıcına işaro kimi  sonrakı yozumdur. 
Həqiqətdə bu cohoti  Xuu-ineyin qurd ipostasına işarə edir.  Qurd ipostası  isə 
onun yeraltı dünya səltənətinin  hakimi olan Ulu  Ana obrazınm  atributlannı 
daşıdığmı  göstərir.  Təsadüfı  deyil  ki,  araşdıncılar  onun  эп  ilk  adlanndan
25 Dönərgə (və ya dönəlgə) deyilərkən  mif,  nağıl və  dastanlarda funksional səciyyəsində öz 
donunu  dəyişərək  başqa  varhğa  çevrilm ənin  aparıcı  yer  tutduğu  varlıqlar  nəzərdə tutulur. 
Mifoloji  dönərgə  obrazı  e b d ir  ki,  onun  rasional  metodlarla  öyrənilməsi  milmkün  deyil 
[271].

---