Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

kultu  olduğu  qənaətindədirlər  [324].  «Tanrı  Allah  demək  deyildir»  -   kimi 
zaman-zaman  ortaya  atılmış  iddialarm  isə  heç  bir  elmi  əsası  yox,  üstəlık 
türklük  elminə  də  büsbütün  yabançıdır.  Müsəlmanlığı  qəbul  eləyən  türklər 
əski  Tanrı  adım  və  O-nun  vəsflərini  yeni  dinlərinin  Tannsı  monasında  da 
çəkinmədən  .  işlədirdilər.  Tanğri//Tenğri  (Tanğn//Tanrı//Tarı)  sözünü 
Qurani-Kərim  tərcüməçisi  olaıı  bütün  ttirk-müsəlman  alimləri  haqlı  olaraq 
Allah  anlayışınm  qarşılığı  kimi  qəbul  etmişlər.  Allah  və  Tənqri 
anlayışlarmın,  «cümlə  abmləri  yaradan  Allah-Tənqri  görklü»  kimi  yan- 
yana  gəb  bildiyi  «Dədə  Qorqud  kitabı»nda  Quran  bu  üzdən  Tann  elmi 
adlandınlır:  «Yazıhb-düzilib gögdən endi Tənqri elmi Quran görklü» (D-6) 
[54])  -   deyilir.  Türk  Tann  anlayışmın  və  ümumiyyətlə,  tannçılıqla  bağlı 
miflərin  bərpası  zamanı,  bir  sıra  tədqiqlərdə  təsadiif edildiyi  kimi,  az  qala 
«Riqveda»  mətnlərindən  istifadə  olunmasına  gəldikdə,  bu,  sadəcə,  elmiıı 
montiqindən kənardır.
Qədim  türk  cəmiyyəti  эпэпэvi  bir  cəmiyyət  idi  və  bu  cəmiyyətdə 
başçımn  özü  əbədi  güc-qüdrət  qaynağı  olan  Tanrınm  adına  keçiribn 
morasimin  icraçısıydı.  Əski  türklərin  dini  də  məhz  Tann  fikrindən 
doğmuşdu.  Son dövrlərə qədərsə Altay-Sayanda kütləvi qurban mərasimbri 
yalnız Tanrı  adma keçirilirdi.  Yaradılışın nizammı  davamlı olaraq saxlayan 
türk Tanrısı xaqanlan və bəyləri yüksəİtməsi üçün deyil, məhz türk millətini 
yiiksəltsinlər deyə xaqanlara «kut» (qut) göndərirdi.
Əski  türk  təfəkküründəki  Tann  anlayışı  bir  qədər  yanlışlıqla  bəzi 
aıaşdırmalarda  «cəzanı  axırotə  saxlamayan  və  эп  kiçik  bir  xətaya  da  göz 
yummayan  ilahi varlıq» olaraq  səciyyəbndirilir.  P.Karpini  isə tatarların tək 
Tanrım  görünən  və  görünməyən  hər  şeyin  yaradıcısı  olaraq  qəbul 
etdikbrini,  O-nun  dünyaya  cəzadan  çox  bəxtiyarhq  bəxş  etdiyinə 
inandıqlarını  h əb   çox  əvvəlbr  yazırdı.  Həqiqətdə  də  türk  Tannsı  insana 
dtişüncə  və davranışlannda шйэууэп  sərbəstlik,  bolli  bir səddə  qədər  iradə 
azadlığı  verirdi.  Burada  davranış  tərzi  insanm  özünə  bağlı  idi.  Onun bütün 
davramşınm qiymətinisə tərzinə uyğun olaraq Tanrı özü verəcəkdi.
İran mifologiyasmda göyün öz sahibi və yaradıcısı, yerin də öz sahibi 
və  yaradıcısı  olduğu  halda  (üstəlik  də  hər  ikisi  arasmda bitib  tükənməyən 
bir  dava  gedir)  türk  dini-mifoloji  düşüncəsində  Tann  yerin,  göyün  tək  bir 
yaradıcısı idi. Əski türkbr təktaıırıçı idilər. VI əsrdə Menandr yazırdı ki, hər 
nə  qədər  torpağa,  suya  və  oda  sayğı,  ehtiram  göstərsələr  belo,  уепэ  də 
kainatm  yaradıcısı  olan  tək  Tannya  inanırlar.  Bizans  tarixçisi  Feofılakt da 
deyir ki,  türklər yerbrin,  göylərin həqiqi  sahibi olan tək bir Tannya inanır, 
O-na tapmır, O-nun üçün qurban kəsirlər.
Dinin qaynağı ilə bağlı  эп mühüm  fikirlərdəıı  biri də budur ki, эп əski 
belə  bir qaynaq  məhz tək Tanrı  («bir Tenqri»)  etiqadıdır.  Ən  böyük  səmavi 
ruh  kimi  türk  Tanrısının  göyün  эп  üst  qatında  qərar  tutmuş  insan  şəklində 
təsəvvür  cdildiyino,  hətta  çadm  olduğuna  dair  iddialar  yalmz  кэпаг 
sistemlərin  təsiri  ilə  gəldiyindən  adda-budda  olub,  etnik-mədəni  sistemin 
faktlan  ilə  təsdiqlənmir.  Tanrıçıhğm  b.e.-nın  I  mimlliyinin  ortalanndan 
etibarən  türk  təfəkküriindo  artıq  xüsusi  sistemi  olan  din  səviyyəsinə 
yüksəldiyini  yazan  ınüəllifin  isə  yanlış  fikrinə  göıə,  «Tann  anlayış-ideyası 
tannçılıq dininin osası kimi formalaşana, yaxud mükəmməlləşənə qədər xeyli 
dərəcədə  konkret,  hətta  antropomorf  səciyyə  daşımışdır.  Hənıin  dövrdə 
türklər  Tannnı  hər  şeyə  qadir  qəhrəman,  yenilnıəz  bir  igid  saymışlar... 
Doğum ilahəsi olan Umay isə Tanrının xammı imiş» [58, s.15-16].
Əski  tiirkün  «Tanrı»  anlayışı  allahlarmı  ürəkləriyb  deyil,  gözləriylə 
idrak eyləyən yunanhların və ya dini  iııanışlanmn təməlini  qorxu  və  təhdid 
təşkıl  edətı  bir  sıra  digar  xalqlarm  «Tanrı,  Allah»  anlayışlarmdan 
fərqlənirdi.  Heç  bir  antropomorfık  özəllik  daşımayan  bu  anlayışın  öz. 
ölçüləri  vardı.  Bu  baxımdan  Əbülqazi  Bahadır  xanm  «Tüık  şəcorəsi» 
osəriııdəki  bir  səhnə  olduqca  səciyyəvidir:  Çingiz  xan  Buxaraya  хэЬэг 
göndərir  ki,  onun  yaııına  bir  elmli-bilikli  adam  göndorsiıılər,  ondaıı 
soruşacağı  bir  çox  şeylər  var.  Buxara  camaatı  da  Qazi  Əşrəf adlı  biı isini 
yanına  da bir vaiz qoşub  xanın yanına yollayır.  Xan soruşur ki,  sizlor  песэ 
(bilmək  olar)  nıüsəlmansımz.  Onlar  dcyirlər  ki,  biz  müsəlmanlar  Xudanm 
bəndələriyik.  Xuda  birdir  və  bənzəri  yoxdur.  Çingiz  xan  deyir:  «Мэп  də 
Tanrını  bir  bilirəm».  Oıılar:  «Peyğəmbər  Tanrmın  elçisidir.  Tanıı-taala 
buyruqlarmı  yetirmək  üçün  onu  göndəribdir»  -   deyirlər.  Çingiz  xaıı  bu 
sözləri  də  qobul  edir.  Axırda  onlar  deyəndə  ki:  «Xudanm  Мэккэ  adlı  yeri 
var, ogər qüvvəmiz yetərsə oraya gedərik», Çingiz xan artıq bu sözləri qobul 
eləmir  və  deyir:  «Bütün  aləm  Xudanın  yurdudur.  Bir  yer  ayırıb  oraya 
getımk nədir?» [400, p. 139].
Türk Tanrısı hoırı  maddi  «göy», həm  də «göy tannsı» kimi  konkret və 
mücərrəd  anlayışlarm  sintezidir.  «Tann» sözü  də  dünyanm  sudan yaranması 
nəticəsində meydana çıxan kosmik nizamı əks etdirir. Ве1эсэ, «Tanrı» göy və 
göydəki  ilalıi  varlıq ilə deyil, yer və göyün birliyi  olaraq təsəvvür edilən  ilahi 
nizam,  eləcə  də  bu  ııizamı  yaradan  və  yaşadan  yaradıcı  güclə  bağlıdır  [10, 
s.8].  Qaynaqlardan,  məsələn, Əbıı  Duləfin  «Səyahətnamə»sindən də (X əsrin 
II  yansı)  Oğuzlarda  bütlərin  oldıığu  deyil,  olmadığı  anlaşılır.  Yəni  əski 
türkbrdə  bütlər,  ilahəbr  yox,  tək  bir  Tann  var.  Əmin  əl-Razi  xəzərbıdən 
bəhs ebdiyi zamaıı: «...fəqət göyüıı tannsı digor tannlardan daha böyükdür» -

---