Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)
Yüklə 162,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
gördükləri üçün bu dini sistem fəal şəkildə qorunmuş, nəticədə tannçıhq orta yüzilliklərin rnonqol və tiirk cəmiyyətbrində hakim din olmuşdur [159]. Avrasiyanm tən ortasmdakı köçəbə sivilizasiyasmın mənəvi-ruhani, mədəni əsasmda dayanan bütöv bir dini dünyagörüşü sistemi kimi tannçılıq heç bir zaman başqa dinlərə, inanış sistembrinə qarşı aqressivlik göstonnəməklə yanaşı, öz mahiyyətini də heç vaxt chyişməyibdir. Digər dinbrdəki ilahi varhqlan abb sistemli olaraq öz içərisində əritmək və demonik gticlər sırasma qatmaq hesabına alınmalarla demonologiyanın zənginbşdirilməsi kimi bir эпэпэуэ də taıınçılıqda rast gəlinmir. * * * Tann tüık din düşüncəsi tarixi boyunca bilinən və prototürkbrin etnik-modoni tarixinin эп alt qatında beb var olan əski anlayışdır. Türk xalqlannm эп qədim mifoloji fonduna aid olunan və dini-mifoloji sistemin mərkəzində dayanıb mənəvi-ruhani gücün tək bir qaynağmı bildirən bu aıılayış göy ruhu Uea Varlıq haqqmda animistik təsəvvürbrb əlaqəbndirilir. Tannçılıqda kainatın ilk səbəbi, yəni yaradıcısj olaraq bilinən Tanrı türk cəmiyyətinin mənəvi güeünün də tək bir qaynağı sayılmışdır. Tann somavi allah anlayışı olub, bütün türkbrə xas milli bir din sisteminin özəyini taşkil etmişdir [16, s.41]. Bu anlayışa görə Tann yaradılmamışdır və bütün abm «anadan toğmayan, atadan olmayan», «ucəlaıdan ııea əziz» Tanrımn (yurdu) sayılmışdır. Mifoloji motivbri daha çox qoruyııb saxlayan arxaik türk dastanlarında da tanrıçılıq görüşbriniıı izbri yaşayır30. Türk dininin nə əski yunan, пэ roma səciyyəsi daşımaması türk Tann anlayışından da aydm görünməkdədir. Əsliııdə «özbri yaradılmış olan vo heç nə yarada bilməyən bütbr»ə yaxm bir mənanı heç bir zaman ifadə etməyən bu anlayışın tək 7’ann məzmununu ifadə ebrmkdən çıxıb «tanrılar» şəkliııdə bir ilahi varlıqlar kateqoriyasmı bildirməsi də sonrakı dövrbrdə baş vermişdir. Lakin bir çox ilahi varlığm «tannlar» adi ib ortaya çıxmağı, gizliıı təbiət gücbrino - hami (qoruyucu) ruhlara «tenqri» deyilməyi, türk xalqlarının əski inanış sistemini araşdıran müəlliflərə göro, 30 Araşdırıcıların doğru qənaotinea, orta əsr ım tn b ri oğuznamələrda haqqında danışılan vs tutalım, tiirk etııoqonik miflərinin aparıcı obra/.ı Oğuz xanın islamı qabul ebdiyi şəklindn göstəribn təkallahlığın özü da gerçak islarn dcmak deyildir və burada monoteist sistem kimi nəzərdə tutulan əslində türk tanrıçılığıdır. heç də çoxtannlı bir sistemə keçiddən deyil, semantik genişbnmədən gəlir və daha aşağı səviyyəli ilahi varlıqlara aid olunaraq türk tanrıçıhğının heç də həqiqi mahiyyətina kölgə salaraq onunla ziddiyyət təşkil edəcək bir şəkil almır, bir sözb, «heç zaman bu şəkildəki çoxtannçılıq nə təktannlığı, пэ də göyün üstünlüyünü unutdurur [148, s.102]. Burada «tann» adı «ülgenbr», «erlikbr», «xudaylar», «yayıklar», «albıslar//albıstaar», «teyrilər»də olduğu kimi, sadəcə olaraq eyni səviyyədon olan digər varlıqlara da aid edilmişdir. Araşdıncılar tenqribr haqda buryat-monqollardakı mifoloji və folklor süjetbrini birbaşa tannçılıqla bağlayırlar. Türk mifologiyasına dair son araşdırmalar genezisinə göıə «Tanrı» anlayışmm göylə yerin birliyi şəklində təsəvvür edibn ilahi nizam və bıı nizamı yaradıb yaşadan ulu qüvvətb bağlı olduğu qənaətinə gətirmişdir. «Tanrı» sözündə türk kosmoqonik mifiyb bağlı, dünyamn sudan yaranması və ya yerin ilkin sudan bir quru parçasmın ayrılmasıyla yaranması, sonra isə yerb göyıin ayrılaraq kainatı meydana gətirməsi şəklindaki kosmik nizam öz ifadəsini tapmışdır [16, s.41-42]. Bu ifadə tərzində isə mifşünaslığa, mifin poetikasma dair эп mötəbər əsərbrdə [286, s.207] əksiııi tapan kosmoqonik konsepsiya - mifoloji düşüncənin xiisusiyyətbri vo diinyanın kosmoloji modeli ib yaxın bağlılıq görünür. Qədim türkcədə «Tenqri» şəkliıxb olub, «gözb göriinan göy» və «Allah» mənaları ifadə edən bu məfhum ilkin ilahi başlanğıcı bildirir31. Göy kultu ilə bağlı mərasimin şamansız keçirildiyini qeyd edən İ.V.Steblevaya görə, ən ali ilah - göy əski türk mətnbriııdə gözb görünməz vo insanın gündəlik həyatı ib bağlı hadisəbrdə iştirakı olmayan bir varlıq kimi 31 Xunnularda «çenli» şəklində rast gəlinən 'l'ann («Tenqıi») anlayışı «Dinqir» şəkliyb «Allah» mənasında şumcrcodo, «Tar» şəkliyb isə «göy, göy allahı» rmnasmda «Avcsta»da işbnmişdir. Mifoloji və dilçilik yozumlan baxımındaıı cyniyyət toşkil etdiyi şübhə doğurmayan bu tconimin şum crbrin diütıdə varlığı qsdim şıımcr-türk dil olaqəbıi ib izah olunur (Həmin əlaqələrin tarixi isə miladdan öncə IV minilliya və hətta daha əvvalki dövrbrə aid olunur). Bütövlükdə göyü vo onun sahibini bildirərək çincəyə də «Tyan» biçimində keçan bu söz bülün türkcələrdə var; Azərbaycan türkcəsində Tanrı və Taıı şəkilbıiııdədir. Yakutlardakı gəliııir ki, buradakı «ac» sözü «acıqlı, qəzəbli» anlammda olub Ta(n)rmın bir vəsfmi bildirir. Məlumdur ki, türk dillərində «sağır nun» səsi «n» ünsürüııü itirdikdən sonra «q» foneminin «y»- уэ dönə bilməsi ib yanaşı, bu səsin uzun «a»-ya çevrilməsi hadisəsi də müşahidə olunur. Məhz dialekt fərqlilikləri ib meydana çıxan belo səs dəyişmələrindən biri kimi «Tanrı» sözünün «Tan//Ta:rı» (cloca do «Teyri, Teqri.. .») variantlan ortaya çıxmışdır. Yüklə 162,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|