Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

iran,  yıınan  yəhudi  əfsanəbrinin  təsirinə  məruz  qalmış  altay,  yakut 
şamanhğındakı  gerçək  təsəvvürləri,  yəni  şaman  türkün  düşüncəsini  tapıb 
iizə çıxarmaq artıq qeyri-mümkün şəkil almışdtr [136, s.300].
Bir  neçə  kəlmə  də  şamanizmdə  mərkəzi  anlayış  olan  «şaman 
a/an»nın tarixi haqqıtıda.  «Şaman azarı»nm, ümumən,  psixi  pozuqluq,  ruhi 
xəstəlik hadisəsi olduğuna dair geniş yayılmış fikri  ilk dəfə tamamilə  şübhə 
altına  alan  ms  alimi  S.M.Şirokoqorov  olmuşdur.  O,  şamanan  ruhən  və 
cismən  sağlam  olduğu  fikrini  irəli  siirmüşdü;  Şirokoqorovun  rəyino  görə, 
şamanıtı  funksiyalan  о  dərəcədə  mürəkkəbdir  ki,  bunun  öhdosindən  azarlı 
biıi  golə  bilməzdi  [164,  166-167].  XX  əsrin  30-cu  illərində  şamanizmə 
münasibət  nəzərə  alınarsa,  şamanın  ruhi  baximdan  tamamən  sağlam  adam 
olduğunu söyləməyin пэ qodər böyiik cəsarət tələb etdiyi  düşünmək  heç də 
çətiıı  deyil  [349,  s.112].  Sonralar  Qərb  müəlliflərindən  də  bir  çoxu 
şamanlartn  xəstə  olduqlanna  dair  təsəvvüriin  yanlışhğmı  və  yarımçıq 
bilgilərə  əsaslandığmı,  bir  sözb,  əsassız  olduğunu  söylomişbr.  «Şaman 
azarı»  öz  aydm  və  parlaq  təsvirini  isə  ilk  əvvəl  V.Ksenofontovun, 
A.Popovun,  daha  sonralar  isə  N.Dırenkova,  N.Alekseyev  və  N.Basilovun 
[ 174, s. 106-142] əsərlərində tapmışdır.
Ard-arda  gələn  psixosomatik  ağrı-əziyyətlərdən  ibarət  ənənovi 
«şaman azan» bu azara tutulan kəsin -  ruhlarm seçdikləri  namizədin  şaman 
olması yolunda эп ağrılı mərhabdir.  Bu zaman ruhlar onu bir an olsun rahat 
qoymurlar.  Həmin  halı  yaşayan  gələcək  şamana  elə  gəlir  ki,  gerçəkdə 
olmayan,  irreal  varlıqlarla  təmasda  olur,  onlan  görür;  həmin  varhqlar  onu 
kəsir,  doğram-doğram  edirlər  və  s.  Gerçəkdə  deyil,  simvollarda  mövcud 
olan  homin  aləmlə  təmas  duyğusu  şamanın  varlığmda  son  dəroco  dərin  iz 
buraxır.  Çünki  bu  vaxt  gözünə  görünənləri  o,  btisbütün  gerçəklik  kimi 
qavıamışdır.  Psixloqolann  tocrübi  metodlarla  goldikləri  ııəticə  bundan 
ibarətdir  ki,  şamanlar  ruhi  sağlamlıqlarına  görə  mənsub  olduqları 
topluluğun  digor  üzvlərindən  bəzən  qat-qat  yuxarıda  dayanırlar.  «Şaman 
azarı»  deyilən  hadisə də,  əgər  söylənən  şəkliyb  var  isə  də,  keçicidir,  lakiıı 
kcçilməli,  nıhi-mənəvi  böhran  kimi  aşılmalı  olan  elə  bir  mərhələdir  ki, 
ancaq bundan  sonra  «şamanın  mənəıı-ruhən  yenidən  qurulması» gəlir.  İndı 
artıq o, adi  ölümltilərdən deyil, о  biri  dlinyalann sirlərino aşinadır və  ruhlar 
diinyasıyla  da  təmasda  olan  biridir.  Bütövliikdə  «şaman  azarı»  ib   bağlı 
bıitiin  etnoqrafik  bilgilər  onun  inisiasiya  mərasimi  ilo  six  bağlılıqda 
olduğunu  göstərir.  Bədənin  cisınani  əzablardan  keçməsiyb  bir arada  ruhıın 
dünya  kirindən  arıdılması  şamanları  və  bl'ıtün  zamanlarm  peyğəmbərlərini 
birləşdirir.
Şamanizmin  ritual  praktikası  ilə  bağlı  şaman  mifologiyası  etnosun 
mifoloji  düşüncəsinə  bağlı  olub,  daha  çox  arxaik  və  klassik  folklor 
ənənələrində  əksini  tapıbdır.  Şamanist  görüş 
уэ
  təsəvvürbrin  ibtidai 
mifologiya  ilə  dərindən  bağlı  olması  V.Y.Proppun  və  K.Levi-Strosun 
araşdırmaları  ilə  sübuta  yetirilmiş  sayılır.  Türk  xalqlarının  folklor 
mədəniyyətinin  bir  mühüm  parçası  da  şamanlar  haqda  mif,  əfsanə  və 
rəvayətbrdir.  Bəzi  araşdırıcılann  hətta  tannçıhq  irsinin  bir  parçası 
saydıqları  şaman  mifologiyası  ilə  bağlı  həmin  mətnlər,  Y.Novikə  görə, 
davamlı  şəkildə  arxaizmbri  qoruyub  saxlayır,  buna  görə  do  tarixi  mənbə 
kimi  istifadə oluna bilər  [318,  s.83],  Mifoloji  sistemin  qorunub yaşadılması 
da bəlli ölçüdə onlann adı  ıb  bağlıdır.  Şaman mifologiyasmda başlıca fıqur 
təbiəti  metaforik  olaraq  canlı  varlıq  kimi  qavrayan  şamanın  özüdür. 
Ənənəvi  mifoloji  təsəwürlərdən  gələn,  şamanın  bilgi  qaynağı  olan  və 
yalmz  onun  bilib  anlayacağı  dildə  danışan  bu  ruhlar  bəzən  uçar  quş 
donunda və b. olurdular. Şamanlar özbrinin hami ruhlanyla da güclüydiibr. 
Lakin  hami  ruhları  daha  güclü  olanlara  şamanlar  zərər  toxundura 
bilmirdibr.  Şaman  öz  inancı  ib   güclü  idi.  Məsələn,  pravoslavlığı  qəbııl 
etmiş  bir  xakas  şamanı  ruhlarla  ünsiyyəti  pravoslavhqla  bir  araya 
sığdırmadığı  üçün  qamlıq  etməzdən  əvvəl  miitləq  boynundakı  xaçı  çıxanb 
bir кэпага qoyurdu.
Özünün də  ruh  kimi  gözə  görünmədən  lıavada uçub dolaşa  bildiyinə 
inanılan  şamanların  dünya haqda təsəwilrbri  aydm  mistik-dini  və  mifoloji 
səciyyə  daşıyır.  Dünyanm  rəmzbrə  bürünmüş  təsvirini  verən  şaman 
kosmologiyası  üçün  kainatın  üç  qatlı  dünyadan:  yer,  yerüstü  və  yeraltı 
dünyalardan  ibarət  olması  səciyyəvidir,  Həmin  dünyaların  da  hər  biri 
özlüyündə  bir  neçə  qatdan  və  ya  təbəqədən  ibarətdir.  Bu  dünyaları 
birləşdirənsə  Diinya  Ağacıdır.  Göy  qatı  -   yerüstü  diinya  başda  Ulu  Tanı ı 
olmaqla xeyirxah ruhlarla doludur. Yeraltı dünyasıııda adamlara zərər verən 
acıqlı ruhlar məskən sahbdır. Yerüstü dünya isə insanlarla yanaşı, bir də çox 
sayda  əyəbrb  -  ruhlarla  doludur.  Şamanın  ruhlar  aləminə  səyahəti  arxaik 
mədəniyyətbr üçün də artıq universal hadisə sayılmaqdadır.
Qamlıq  mərasimini  bəzən  hipnoz  seansının  bir  şəkli  saysalar  da,  bıı 
fikir şaman mifologiyası ıb  bağlı  gerçəkləri əks etdirmir.  Şamanlar özbrinin 
görücülük gücbri  sayəsində «ruh» deyiləcək qodər iııcə materiyanın varlığmı 
təsdiq edirlor ki,  görünəıı  bu maddi dünyadan fərqli həmin  rəmzbr dünyası -  
ruhlar aləmi  adi  ölüıniübrdən  ötrü  bir sirdir.  Ümumiyyətlə,  şamanlann  incə 
materiyah  ruhlar  aləmində  dolaşmalarmın  təsviri  ib   şüurun  özünəməxsus 
dəyişik hallarmdakı  mənzərə bir çox baxımdan uyğunluq təşkil edir.  Elmdə

---