Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)
Yüklə 162,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
Mifolqji düşüncə ilə yaşayan çağm insanı üçün təbiətin sirləri tarix şüuru ıb yaşayan soıırakı çağlann insanlan üçün olduğu qədər gizli və qapalı deyildi. Bəlkə də bu üzdən təbiətdə mifın izah edə bilmədiyi, ona heç olmazsa, bu və ya digər şəkildə aydmlıq gətirmədiyi hadisə yoxdur. Günümüzün insanı ilə müqayisədə bir çox baxımdan daha gözəl düşünən «ilk insanlar üçün hər şeyin aydın olduğu, təbiətin sirlərinin onlardan ötrü bizlər üçiin oldıığu qədər də gizliıı olmadığı» fıkrində həqiqət var. Ştibhəsiz, saf bir «mifoloji düşüncə» nə dərəcədə miicərrəd anlayış olsa da, aydındır ki, həmin arxaik düşüncəni, diffuz təbiətli mifoloji tofəkkürü [287, s.23; 290, s.50] səbəb-nəticə əlaqələrinin qanşıqlığı, sözto nəsnə arasında kəskin səddin olnıaması, insanın təbiətdən ayrılmazlığı və b. cəhətlər səciyyələndirirdi. Arxaikanın daha dəriıı qatlannda insam təbiət aləmindən ayıran sorlıəd yox kimidir və yaxud düşünüldüyündən çox-çox şəffafdır. Varlığa münasibətdə antroposentrik duyğu qədim insana yabançı idi. О öziinü təbiətin aynlmaz parçası sayırdı [180, s.91]. Türk mifoloji düşüncə dünyasında da iıısan mövcudatm digər mərtəbələrindən «varlığın əşrəfi» deyə xiisusi olaıaq ayrıhb üstün tutulmamışdır. Bu mənada bir çox dünya xalqlaıında olduğu kimi türk folklorunun da əıı arxaik nümuııələri təbiət kultıından törəmişdir. Təbiotiıı təzolənınəsi və ölüb dirilmə mifologemi45 ətralmda təşəkkül tapmış bir sıra obrazlarm funksional-semantik səciyyələrinə toxunmazdan əvvəl isə bayram, ritual və onlann arxaik semantikasına qısaca da olsa diqqət yetirmək gərəkdir. Diııi-mıfoloji, arxaik mifopoetik ənənədə sakral sferaya maksimum dərəcədə bağhlığı ilə seçilən zaman kəsimi kimi bu baxımdan bayramlar xüsıısi əhnmiyyət kəsb edir46. Bayramm əski ritual semantikası var və başlanğıcda o, mhani-dini ayin mahiyyətliydi [140, s.51 ]. Öz strukturu ilə kosmosun xaosdan meydana gəldiyi situasiyamn sərhədlərini müəyyən edən 45 Türk tanrıçılıq sistemiııin başlıca məzmunuııu yaradılışın tıizamı va həyatın soıısıızluğadək davamlı olması fıkri təşkil etmiş, bu isə bütün hallarda ölüb dirilmalar zanciri kimi qavranılm tşdır [10, s.46]. Y aradılışa belə bir yanaşma tərzi özlüyütıdə ölümə də spesifik münasibat doğurmuşdur. Folklor ım tnlarinda rast gəliııən «Qabaqlar insana ölüm yoxuymuş, ölüm dağa-daşa gəlirm iş» [41, s.46] və ya: «Deyir bizim peyğəmbsr alcyhisalam dünyaya galanə qədar ölüm olm ayıb...» [18, s.46] sö/lori do mifoloji senıantikasına görə tabiətdəki öliib dirilmələrə paralcl, lıoyatın dövrəviliyi idcyasının, nn əski çağlarda insanlarm ölümstiz olduqları inamının izini yaşadır. 46 Elmi ədəbiyyatlarda «bayram» sözünün manşəymin «Baq//Bay» kökü ilə bağltlığı haqda fıkirlər mövcuddur. Mifoloji düşüncadən ötrtl bayramın daşıdığı sakral mazrnun bu fıkrin doğıvluğu ehtimahnı artırır; «bay» kökıinün do sakraliıqla, qüdsiyyətlə bağlı məzmunu var № və sakral zamanlarda keçiriloıı bayramlarda təbiətlə birgəliyin ilkin çağlanna qayıdılaraq mifik zamanın yenidən canlandırıldığı düşiinül- müşdür. Türk mifologiyası çorçivəsindəki bayramlar içərisində yazda və payızda keçirilon iki böyük bayram aynca qeyd olunmuşdur. Çin qaynaqlarma görə, Göytürklərdə əsilsoylular hər il Ötükəndə əcdadlanm yad edərək müqəddəs mərasim keçirərdilər. Hərnin qaynaqlara asason, Göy- Tannya və yer ruhlanna qurbanlar kəsir, böyük bayram edirdilər. Təbiətin dainı yeııilənməsi hadisəsi ilə bağhlıqda başlıca mövzıısu yaradılış aktım canlandırmaq olaıı arxaik və ənənəvi mədəniyyət lıadisəsi kimi ritualdan bəhs etmək lazım gəlir. Belə ki, etnosun vaılığımn dəıin mənası məhz ritualda aktuallaşdınlır. Mifopoetik çağda dinin əsasım, onun özəyini və tam təcəssümümi ritııal təşkil etmişdir. Mifopoetik diinya modelində ilkin dərəcəli yer də oııa aiddir [373, s. ] 7]. I; etdiyi etnik-mədəni ənənənin həm də yaddaşıdır. Y.Meletinskiyə görə, miflə mərasim (ritual) ibtidai və qədim ınədəniyyatlərdə priıısipcə (dünyagörüşü, funksional, struktur baxımdan) məlum volıdot təşkıl edir ki, rituallarda da sakral keçmişin mifık hadisələri canlandırılır [286, s.37]. Insanm və onıı əhatə edən təbiət aləminin dalıa çox işarovilik qazanmağı sayəsindo işarələr sistemi ilo zəngin ritual ənənəvi nıodəniyyət daşıyıcılarmın nəzoıində əcdadlardan qalan эп böyük miras sayılmışdır. Yaradılışı mifık əcdadlar çağına aid olunaraq nəsillərdoıı-nosilloro ötünilon ritııal öz məııasına görə yaşamaqda olan etnosun təmsilçisi kinıi lıər insan üçün bir həyat tərzi, davranış stereotipidir47. Kosmoqonik ritual etnosun ilkin təbii lıahna qayıtmaq yolu ilə tükənıniş eneıjini yenidon bərpa etınəsi məqsodi daşımışdır. Yox olmaq təlılükəsi qarşısmda qalan clnoslar nıaddi rifahın artırılmasım deyil, molı/. əcdadlar çağından qalma ayiu vo mərasimlərin icrasma qeydsiz-şərtsiz omol olunmasını mövcudlııqlannın, yaşayıb varola bilmələrinin təminatı bilmişlər. Etnosun gözündə təbiətlə nizam içində var oimağı tom in etmoyin yolu yaradıhş mifiylə bağlanan ritual [299, s.165] idi. Arxaik coıniyyətlərdə mərasim və folklor ənonəsi arasmda olduqca dərin bir yaxınlıq vaı dı [320J. 47 Kosmoloji çağın insanı bir topluluq halında yaşaınağm ınəııa va ıııaqsadini ritualda görürdü [370, c. 115]. Həmin ritualda isə başlıca fiqur xaqan (hökmdaı və s.) ö/.ii idi ki, ilk çağlar о ham da qam-şamaıı yerinda çıxış edirdi. «Dədə Qorqııd kitabı»ııııı qahramanı xan Qazan bir şaman misab «can yaycığın əyib ox atjb» gəbcəyin badisalariııi ımioyyoııloşdiroıı qüdratli şoxsiyyat haqda uzaq asrlərin xatirələrini yaşadır [104, s.36-39]. Yüklə 162,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|