Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

Əııənə  ilə  gəlib  ritualda  yaşayan  davranış  formalanndan  qırağaçıxmalar 
ənənəvi  ımdəııiyyət  daşıyıcılannın  nəzərində  öz  ardınca  hansısa  fəlakət, 
bədbəxtlik və ya bir bəla gətirə bilərdi48.
A.Qureviç orta əsrlər «xronotop»undan  bəhs edərkəıı deyir ki,  ibtidai 
insanın  zaman  və  məkan  düşüncəsi  müasir  insandan  ötrü  qatmaqanşıq, 
nizarnsız göriino bilər... məhz dövran eləyib təkrarlanan zamandır ki, ibtidai 
insanın  dimyagörüşünü  təcəssüm  etdirən  mifoloji  təsəvvürlərin  əsasmda 
dayamr [206]. Əski cəmiyyətlərin nəzorində təbiətin ritıni və ahənginə uyan 
həmin  dövranetmə,  geridönərlilik  və  ya  əbədi  dönüşdür  ki,  rituallar 
vasitəsilə  topluluğun  həyatım  təşkil  edib  onun  gedişini  nizamlamışdır. 
Bununla  əslində  arxaik  mifologiya  təbiəti  və  cəmiyyəti  bir-biri  içərisində 
əritmişdi.  İbtidai  cəmiyyətin  bütün  yaşayışı  dövri  zamanın  kökləndiyi 
biokosmik  ritmlərin  vaxtaşın  təkrarlanınası,  həyatın  dövran  etməsi  ilə 
müəyyən  olunur.  Ona görə də əski  cəmiyyət öz həyatına ritmdon  daha artıq 
hakim  olan bir  qüvvət  tanımır.  Bütün bunlar  isə  öz  ifadəsini  mərasitnlərdə 
tapmışdır.
Türk milli  mədəniyyətində  belə  mərasimlərin  ilk  sırasında  эп  qədim 
zamanlardan  bəri  milli-dini  bayram  kimi  эп  yüksək  təntənə  ilə  keçirilən 
Yeni  Giin  (Bahar,  Novruz)  bayramıdır.  Təbiətə  bağlılıqdan  gələn,  ona 
duyulan sevgidən təşəkkül  tapan  bu  bayramla bağlı mifık görüş və  inanclar 
sisteminiıı  etnik-mədəni  ənənənin  dəyərlər  diizUmündə  özünün  ayrıca  yeri 
və tüık mifoloji  ənənəsi  axarında təşəkkül tapdığından hər birinin də arxaik 
ritual semantikalı öz yozumu var.
Tüık  millətiniıı  də  öz  həyat  fəlsəfəsindən,  təbiət  düşüncəsindən 
doğmuş  yaz  bayrammın  hər  gəlişi  olduqca  böyük  coşqunluq  içərisində 
qarşılanmışdır.  Çünki  təbiətdəki  dəyişiklik  taıix  boyu  eləcə  etnosun 
lıəyatmda  da  bir  dönüş  və  təzələnmə  nöqtəsi  olaraq  düşünülmüşdür.  Əski 
türk imperatorluqları  çağında ilk bahar vo son bahar bayraınlarınm dövbtin 
rəsmi  bayramlan  olduğu  haqda  bilgilər  Çin  qaynaqlarmda  da  yer  alır. 
«Təqvimbri  olmayan»  tukyularda  illəri  ağaclann  yaşıllanmağma  görə  he- 
sablıırdılar.  Mifopoetik  düşiinco  hadisəsi  kimi  xaosdan  kosmosa  keçidi 
simvolizə edəıı yeni il, onlann təsovvürüncə, təbiətin yaşıllığa biirünməsi  ib  
başliiıdı.  «Divanü lüqatit-türk»də  bahann  gəlişi  «sellərin-suların çağlaması,
41  Rilualm  variativliyi  mərasim  ənənəsirıin  varlığmın  zəruri  şarlidir.  Mərasim  və  ya  ritual 
konkıet  şəraitdən  asılı  olaraq  təbiətən  variativliyə  meyillidir.  Sakral  rmzmun  daşıyan 
poeziyada  isə  variativlik  minimal  həddədir.  İdeyaca  ayin  və  mərasimlərə  bağlanmayan 
mətnlərdə də variativliyin  miqyası çox-çox  genişdir [290, c.55].
qarlann  əriyib  dağ  zirvələrinin  görünməyə  başlaması,  dünyanın  nəfəsinin 
isinməsi,  rəng-rəııg  çiçəkbrin  açılması,  yer  üzünə  yamyaşıl  ipok  qumaşın 
sərilməsi, heyvanların balalaması» deya təsvir olunur.
Yaradılış  aktının  yenidəıı  caıılandınlmasını  təmiıı  ctmək  üçün 
dünyanın  mərkəzi,  yaranışın  başlanğıc  nöqtəsinin  ıniiəyyən  olıınması 
şərtdir.  Bununçün də profan zaman  kəsintisi baş verir,  sanki zaman dayanır, 
hər  şey  bir  anlığa  durur,  sular  bir  an  dayanıb  sonra  axır,  ağaclar  başlanm 
əyib  уегэ  dəyir  və  zamanları  özünə  sığdıran  həmin  anda  «diinyanın  ozəli 
çağdakı  ilk  mənzəıəsi,  yaradılışın  ilk  anı»,  «başlanğıc  an»  bir  atılığa 
yenidən  caıılanır.  Bu  üzdən  də  il  təhvil  olan  zaman,  inanca  görə,  axar  su 
təzələnib  dəyişsin  deyə  bir an  dayanıb  durur.  Müqəddəs  Novııız  gecəsi  bir 
anlığa  sularm  dayanması  xaosdan  kosmosa  əbədi  keçiş  anının  rom/idir. 
Yəni  köhnədən,  köhnə  ildən  və  ona  bağlı  olan  nə  varsa  qalanlann  hamısı 
simvolik  olaraq  yaddaşlardan  silinir.  Hər  il  beləcə  dünyanın  yaıadılışı  bu 
bayramda canlandırılır.  Əski  dünya nizamı  dağılır,  yenisi  yaranır.  Zaırıanın 
kölınə  ilin  nəfəsi  toxunan  nəyi  varsa,  hanıısı  xaosun  dərinliyində  sanki 
əriyib  yox  olur.  Bütün  bunlar  yaradılışın  təzələnib  yeııidən  Novrıızda 
canlanmasını simvolizə edir. Yoni  hər gələn  ili diinya sanki  yenidən yaıanır. 
Əsliııdə  do  hər  gələn  an  yaradılışın  başlanğıc  anıdır,  yenidən  yaradıldığı 
andır.  Və  dünya  hər  an  yenidəıı  yaradılmaqdadır.  Yaradılışın  başlanğıc 
anından bu yana  heç пэ dəyişməyibdir.  Özlüyündə bir rom/ olaıı  Novnı/.da 
il  təlıvil  olduğundan  köhnə  ildən  çıxmaq  üçün  evlordə  yır-yığış  elonər, 
uçuq-sökiik  təmir  olıınar,  həyət-bacalar  təınizlənər,  lıor  yan  olıəngloııib 
ağardılar.  Çünki  kosmoloji  soviyyədo  həmiıı  kölınə  olanlarm  hamısı  bir 
vaxtlar xaosla eyniləşdirilmişdir.
Üzərindən  atlamağm  bədnəzəıdən  və  azar-bezardaıı  qıııtıılma  yolu 
olduğuna  inanılan  tonqalın  [279,  s.67]  bayramlarda  qalanması  da  ilkin 
mayasında  Yaradılışı  romzbndirmişdir.  Həyatın  biittin  təzalıiir  Ibrmaları  bir 
biitün  halında  birloşir.  Somoni  tobiotiıı  oyanmasını,  balıatııı  gəlişini  vo 
yaşıllığı bu baxımdan mənalandırmışdır. Bayramda yıımurtanın göyçək-güllü 
boyanması  ıso yumurtamn həyatın əmolo golınəsi,  yoııi  mənşoyi  vo canlıların 
yaranmasmın  simvolu  kimi  qəbul  edilməsi  ilə  bağlı  olmuşdur.  Bütün  bıınlar 
Novruz bayramının kökbrinin oski  düşünco  ib  yaşayan  insanın tobiotin  ölüb- 
dirilməsi  lıaqda  təsəvvürbri  ib   bağlandığını  göstorir.  Novnız  bayraını 
günündə  baharın  gəlişi  münasıbəti  ib  oynanan,  qışın  ölümünü  vo  yazm

---

gəlişini  gülməli  şəkildə  canlandıran  oyunlar  zənginliyi  və  əlvanlığı  ilə 
seçilir49.
Qışda  sanki  yııxuya  gedib  yazda  yenidən  canlaııan  təbiət,  ilin 
fəsilləriniıı  dövri  olaraq  dəyişilmosi,  gecə  ib   gündüzün  növbələşməsi 
üzərindəki  ilkin  müşahidələri  təbii  olaraq  əski  çağ  insanında  başlanğıcdan 
sona  doğru  hərəkət  edən  tarix  şüuru  deyil,  başlanğıcıyla  sonu  bir  nöqtədə 
birləşib  yenidən-yenidəıı  təkrarlanan,  təbiətin  ritminə  köklənmiş  olan 
dövıəvi zaman düşüncəsi doğurmuşdur.
Baharm  gəlişi  эп  əski  çağlardan  bəri  türklərin  gözündə  эп  böyük 
hadisələrdən  biriydi  və  oııa  görə  də  ulusun  bu  ulu  günü  ilə  bağh  türk 
xalqlannda  çox  sayda  inamlar  vardır.  Əski  türklərdə  təzə  il  ilk  baharm 
gəlişiylə  başlardı.  Bahann  gəlişini  isa  ilk  göy  gurultulan  xəbər  verirdi. 
Türkbr  yaşlannı  da  gördükləri  balıar  sayına  görə  hesablardılar.  Çin 
salnamolorino  görə  hunlarla türkbr  ilin  5-ci  aymda böyük bir bayram keçi- 
rərdilər.  Bu  balıar  bayramlarmm  эп  miihüm  hadisəsi  iso  qurban 
mərasimbriydi. Qurultaylan da göyffirklər Bahar bayramı şənlikbri çağmda 
keçirərdilər.  «Altay  dağları  ətrafmda  Oğuz  türklərinin  məskunlaşması 
haqqmda tiirk xalq  əfsanəsi»nə əsasən,  Altay dağlannm  sıldırtm qayalıqları 
arasından  Boz Qurdun Türkə xilas yolu  göstərıııəyi  sayəsində qurtulduqlan 
böyıik  günü  türklər  эп  böyük  bayramlan  kimi  keçirirlər.  Əski  türk 
dastimlanna  görə  türklərin  Ergenekoııdan  çıxdıqlan  qurtuluş  günü  Novruz 
bayramınm ilk gününə -  təbiətin о ən ədabtli güniinə təsadüf edir.
İnanışa  görə,  Ulu  Tanrı  dünyanı  gecə  ib   gündiizün  bərabər  olduğu 
Novruzda  yaıadıbdır.  İnsanhğm  əcdadı  (ulu  atası)  sayılan  Adəmin  palçığı 
Novtuz  giinündə  yoğrulubdur.  Ona  görə  də  «Bıırhane-Qate»də:  «Cənabi 
Həqq  aləmi  və  adaıııi  ol  giindo  xolq  elədi»  -   deyilir.  Əvvəlbr  cannətdə 
yaşayırkon yasağı pozaraq haram buyurulan meyvəııi уеуэп və buna görə də 
cəzalaııdırılan,  lakin  sonradan  peşmançıhq  duyduqlarmdan  Tannnm  əfv 
etdiyi  Adənı  ilə  Həvva,  inama  görə,  məlız  Novruz  güııü  Ərəfatda 
görüşdürülübdür.  Həzrət  Nuhun  уегэ  ayaq  basdığı  giin  Novruz  günüydü. 
Tann  bütün  ulduzlara  öz  çevrələrində  dolanmalarını  da  Novruz  günündə 
əmr  eləmişdi.  Müqəddəs  biiinən  Novnız  gününün  ayrı-ayrı  əfsanəvi
49  Novruz  bayramı  ilə  bağlı  Azərbaycanda  axır  çərşənbə  gllnü  havanın  necə  olmağmdan 
asılı  olmayaraq,  camaat  tarlaya  çıxar,  əkino  əl  qoyub  cüt  qoşardı.  Bunu  еЬ у э  bilm əyanlər 
toıpağı  heç olmasa  iki-üç bel  çevirməliydilər.  Əvvəllər  bir çox  yerbrdə Novruz bayramını 
adam lar bu  şəkildə  sahələrdə  keçirərdilər  [200, s.300].  Azarbaycanlılar oskidəıı  bu  bayram 
çağı  ailədə  olanlartn  sayı  qədər  ağac əkməliydilər  [48,  s.14].  Bayram  stlfrəsina  səməniniıı 
yannıa şanı qoyıılardı.  О şam köhnə  ilin təhvil olub təza  ilin daxil  olduğu anda yandırılırdı.
varlıqlarm,  sonralar  isa  eləcə  do  tarixi  şəxsiyyətbrin  adlan  ib  
bağlanmasımn, mosəlon, Həzrət Əliııin doğulduğu  və (ya) taxta  çıxdığı  gün 
kimi  qələmə verilmosinin də  əsasmda bayrama dini  roııg verınək cəhdindən 
çox о günün ən  əziz bir  gün  olduğuna  şüuraltı  inamı  ifado  cdətı  əski  ənənə 
dayanmaqdadır.
Novruz  bayramı 
tobiətin 
öHib 
dirilməsini 
rəmzbndirməkb 
biitövlükdə  tannçılığa  bağlılığı  baxımından  da  araşdırıcılaıda  doriıı  nıaraq 
doğurur  ki,  məlız  beb  bir  yanaşma  torziylo  öyronilon  zatrıan  Yaz 
bayramlarmm  arxaik  ritual  semantikasmm  türk  tanrıçılığı  işığmda  daha 
geniş bir biçimdə anlaşılmış olacağı şübhəsizdir. Uno  Harva yakııtlarda çox 
qədim  zamanlardan  bəri  bahar ayinbrinin  icra  olundıığunu,  bıınıın  da  Göy 
Tann adma keçirildiyini qeyd edir [157, s. 138].
Bir  neçə  aspekti  olan  vo  əsasən  do  yerb,  torpaqla  identifikasiya 
olunan Ulu (Yer) Ana kompleksinin yaradıcı,  qunıcıı  fimksiyası  ondan  irəli 
gəlir ki,  torpağa əskilərdən  bitib-tükanməz həyat qiivvəsi,  öliimsüzliiyiin эп 
ali  ifadəsi  gözüylə  baxılmışdır.  Ulu  ilkin  başlanğıc  olan  yer  hoyatın  və 
yaşayışm  fasibsiz  dövraviliyi  ideyasmın  osasmda  dayaıımışdır.  Hər  пэ 
varsa yerdoıı  golir deyo  diişünülürdü.  Altay dastanlarında  mifoioji  Ana Yer 
bahadırlara  kömək  göstərən  ayrıca  obrazdır.  Yakut  əfsaııələrində  də 
torpağm  sahibi «Yer Ana»  özü canlı  varhq olaraq  təsəvvür edilmişdir.  Hər 
şeyə  can  veron  də  əslində  «kainat  nıhu»  həmin  Yer  Ana,  о  yer  rıılnı  idi. 
Bütün  bolluq-bərnkot  e b   ondan  golirdi.  Türk  xalq  iııamlarına  görə,  Yer 
Anası  yaxşılıq  elomək  ııiyyotiııdo  olan  zaman  torpağa  bol-bol  taxıl  verir, 
adamlar  da  bolluq,  var-dövlət  içində  iizərlər.  Azərbaycaııın  bir  sıra 
bölgabrində  Novruz  bayramı  şonlikbri  vaxtı  torpağı  hor  iki  tərofdən 
qazıyıb,  altından  kcçid  yeri  düzoldib  ordaıı  keçib  gedordibr.  Bu,  yer 
kııltunun  bir  yadigart  kimi  torpaqdan,  Yer  Ana  ruhundan  yeııidon 
doğulmağı  raınzlandirirdi.  Ümumiyyətlə,  oski  türk  çağında  təbiətin 
dırçolmosi  şorafıno keçiribn yaz bayramları  ilo yaııaşı  molısııl  bayıamları da 
Yer kultu ib  bağlı idi  [308, s.190].
Qodim  türklordo  tobiatlə  bağlı  iki  эп  böyük  bayramdan  digəri 
«Mehrikan»  admı  daşıyır.  O,  türk  mifoloji  düşüncə  sistcmi  çorçivəsində 
kcçiribn  və  etnik-mədəni  ənənədə  təqviın  ilini  zanıan  valıidi  kimi 
işaroloyəıı  oski  mohsul  bayramıdır.  Türk  xalqlan  arasmda  dayişik  adlar 
altında  bilinən  bu  bayramm  Bahar bayramı  qədər qodim  oldıığu  söybnilir. 
Orta  əsr  ırıtiəllifbri  Mehrikan  bayramınm  yaranmasmdan,  onunla  bağlı 
adət-ənənətardən geniş bəhs etmişbr [33, s.l 19-128].

---