Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

Etimologiyasım N.Baskakovun ümumaltay mənşəyə  bağladığı  «qut» 
[176,  s. 109-110]  hələ  mixi  yazılarda  -   qədim  Ön  Asiya  xalqlarmdan 
xattlarm  dilində  (e.ə.III  minilin  sonu  -  II  minilin  əvvəli)  də  «can»  anlamlı 
«kut//kud»  («li-kut»,  «li-kuddu»  -   «onun  canı,  ruhu»)  şəklində 
işlənmişdir42.  IX  əsrə  aid  bir  manixey  yazısında  «İ1  Ötükcn  qutı»  (Ötüken 
elinin qutu)  ifadəsi yer alır.  «Qut»un göydən gəldiyi  inancı  Hun xaqamnm 
пэ  üçün  «Tenqri  qutu»  ünvanı  daşıdığma  da  aydmlıq  gətirir.  Bilgə  Kağan 
kıtabəsində  isə  açıq-aydın  bir  dillə:  «Qutum  olduğu  üçün  kağan  oldurn»  — 
deyilir.
Bir  anlayış  kimi  dini  ritual  praktikasında  geniş  qorunan  «qut»un 
mifoloji  anlamı  və  fimksiyası,  ümumiyyətb,  ilk  əvvəl  Sayan-Altay 
türkbıinin  etnoqrafık  materialları  əsasında  geniş  yayıldığı  şaman 
ənənəsinda  araşdınlmışdır.  Altay  türkbrinda  insanın  ruhunun  -   (qut)unun 
insan özü hələ doğulmazdan əvvəl göydə var olduğuna inanılmışdır.  Sayan- 
Altay  xalqlarmda  uşağı  olmayan  эг-arvad  haqqmda  «kudı  yok  kiji» 
deyirdilər  [374,  s.73].  Güney Altaylarda kutu Altaym verdiyinə  inanırdılar. 
Teleutlarda  da  belə  bir  inam  vardı  ki,  göyün  dördüncü  qatında  yaşayan 
Enem D’ayuçı  («Yaradan-ana») özü körpəbrə «qut»  bəxş eləyir.  Xakaslara 
görə  yenicə  doğmuş  qadma  «kut»u  göndərən  əslində  uşaqları  hifz  eləyən 
Imay-içe adlı ruhun özüdür.
Yakut şamanizmində isa qamm həyatı bütünlükdə «kut»la bağlanmış, 
yəni  düşmənin  bu  qutu  məhv  eləməsiylə  şamanın  həyatımn  da  sona 
çatacağma  inandmışdır.  Yakutlannsa  etiqadma  görə,  canlı  varlıqlann  bir 
qismində onlara həyat verən gizlin qüvvə vardır ki, «qut» adı daşıyan homin 
qiivvət  sayəsində  bu  varlıqlar  işıqlı  dünyada  yaşaya  bilirlər.  Bu  «qut»lar 
ilahidəıı verilirdi.
41  Söz  on  əski  çağlarda -   Altay dil  birliyi  zamantnda  «xutaq»  şəkliylə  moğol  dilino,  «qutu»
şəklində  tunquscaya  keçmiş,  mancuv  dilində  «xutu»  şoklində  «can;  acıqlı  ruh»  mənasında 
mühafizə  olıınmuşdur.  «Qut//Kut»  əski  ö n   Asiya  izoqloslanndan  olub  teonim  kimi 
işləıımişdir  ki,  bımun  da  izləri,  araşdırıcılara  görə,  ttlrk  dillərindəki  «Quday»,  «Kuday», 
«Xozay»,  iran  dilbrindəki  «Xuda,  Xoda»,  germaıı  dilbrindəki  «Qod,  Qott»  şəkillərindo 
qalmışdır.  Tosadüfi  deyil  ki,  pragerman mənşəli olduğu deyilsə də,  «Qott» (Gott) sözüniin bu 
dildo  mənasının  aydm  olmadığı bildiı ilir.  Şərq  türklorində  daha çox  şam anizm b bağlı  «can, 
ruh»  şoklində  bir  məzmun  ifadə edən  «kut//qut»  sözünə  hələ  miladdan  öncəki  minilliklərds 
(xatt,  şumer  və  kassi  dillərində)  rast  gəlmməsindən  isə  anlaşılır  ki,  teonim  məzmunlu  bu 
sözün  mənşəyi,  qədim  dil  əlaqələrinin  əks  etdirdiyi  faktlara  əsasən,  türk  xalqlarmm 
Azərbaycau orazisino də düşan ilkin ata yurdunun lokallaşdığı əski ö n  Asiya arealma bağlıdır 
[12, s.245-246].
Şorların  ənənəvi  dini  təsəvvürlərincə,  «qut»  deyilən  cam  Erlik  özü 
yaratmışdır.  «Qut»  adamın  canının  sağlığı  və  salamatlığmın  təcəssümüdür. 
Əgər acıqlı ayna ruhlar «qut»u yeyərbrsə, adam ö b r və о zaman:  «ayna kııt 
yedi»  -   deyirbr.  Əgər  ayna  kutu  yeməyib  də  sadəcə  alıb  aparırsa,  onda 
adam  azara  tutulur,  yox,  əgər  kutu  geri  qaytararsa,  oııda  həmin  adamın 
sağalmağına  güman  var.  «Qut»u  qaytarmaq  iso  yalmz  Erlikin  icazəsi  ib 
olar.  Bunun  üçün də  qam-şaman  ЕгНкэ  üz tutur,  «qut»u  qaytarsın  deyə ona 
qurbanhq boyun olur...
Beblikb,  mifoloji  vo  ənəııəvi  dini  təsovvürbrdə  insamn  canmın 
sağlamhğı  «qut»dan  asıhydı.  Ona  ruhlar  və  şamanlar  zəroı  toxundura 
bibrdibr.  Əgər ruhlar  «kut»u  oğurlayıb  «yesəydibr»,  о  vaxt  adam  öbrdi. 
İnanırdılar  ki,  birisi  azarlayıbdırsa,  demək  ki,  onun  «kut»unu  rıılılar 
oğurlayıbdır.  «Qut»u  oğurlayan  ruhları  isə  şamanlar  ancaq  dib  tutub  yola 
gotirməklo  xostonin  canını  geri  qaytara  bilirdibr.  Əgor  uşaq  möhkəın 
xostolənibdiso,  xakaslar  inanııdılar  ki,  bunun  səbəbi  uşağın  «xutwıınun 
itirilməyidir [189, s.103].
Qazaxların  dilindo «kut-anay» sözü  var ki,  «ruh,  can»  mənasındadır. 
Sibirin  türk  xalqlarınm  ənənəvi  təsəvvürlərindəsə  südb  «kut»  arasında 
ümumən,  dorin  bir  bağhlıq  sezilir.  Yoni  «kut»  anlayışmda  onun  axıcı 
təbiətli  olmağıyla  bağlı  məzmun  var.  Eb  ritual  praktikasında  da  oıılar 
bərabər  tutulmuşdur.  Meytək  axıcılığı,  su  kimi  duruluğu  olan  «qut» 
yaradılışm ilkin əsasında dayanan struktur özolliyiııo  göro arxaik düştincədə 
artım, bolluq-borokot  ideyasıyla da olaqoli düşünülmüşdür.
Oski  tiirkbrin  diiindo  (Göy-türkbrdə  vo  ııyğurlarda)  ruh  hoyatıyla 
bağlı  geniş  dairədə  işbııən  anlayışlardan  biri  «tın»  məflıumııdur.  «Rıılı, 
can»  mənası  bildirəıı  «tm»m  sözü  M.Kaşqarlı  «Divan...»mda  «er  tını 
emrüldi»,  «anınğ  tını  kesildi»  (onun  cam  çıxdı)  və  b.  k.  savlarda  bir  ııcçə 
dəfə qeyd olunur.  Bu  mənalar Altay türkbrinin  dilində qorıınmuşdur.  Altay 
eposunda  iso tin  bahadınn gün kimi parlayan  və  göyə  doğru bir ip şokliııdo 
uzanan  canıdır.  Türkbrin  ruh,  can  abmiyb  bağlı  zəngin  təsəvvürbrini  əks 
etdirən  moflıumlardan  biri  kimi  bu  sözə  altaylarıı  diliııdo  «müqoddos, 
toxunulmaz  ruh»  dcmok  olatı  «aqaru  tın»  ifadəsinin  tərkibiudo  do  rast 
gəlinir.  Digər  monası  «nofos»  demək  olan  sözün  «cam  cisimb  bağlayan 
həyatverici  güc»  anlamı  çağdaş  Altay  türkbriııin  dilindo  yaşamaqdadır 
[176,  s. 109].  Birbaşa  ruh  həyatı  ib   bağlı  sözün  beb  bir  anlamı  isə  ondan 
gəlir  ki,  türkbr  о  biri  dimyada  ikinci  bir  həyatın  varlığıııa,  aıhların 
əbədiliyinə  və  ölməz  olduğuna  inanırdılar.  Yəni  qədim  türklərdə  ölüm 
nəfəsin  kəsilməsi,  ruhun  bədəndən  uçub  getınosi  şəklində  təsəwiir

---