Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

aktı  və  cinsi  əlaqənin  təqlidi  elementləri  Kosa  obrazmın  da  ölüb-dirilmə, 
artım,  ölümsüzlük  ideyasım  öz  otrafında  birləşdirən  əski  bir  kompleksdən 
gəldiyini göstərir.
Kosa  çıxdığı  zaman  soyuqlann  ara  verəcəyinə  inamlardı.  Vanda 
oynanılan  Kosa  oyunu  da  bərəkət,  artım  ideyasvnı  açıqca  qoruyub 
saxlamışdır.  Buradakı  inanışa  görə,  Kosa  birinci  kimin  evinə  girərmişso, 
homin evdə bolluq olarmış [yenə orada, s.20-21]. Beləliklə, Kosa oyunu  ilin 
təhvil  olması  və  yeni  gəlon  ilin  qarşılanmasmı  rəmzləndirmişdir.  Kosa 
°yunu  növiindən  bir  oyıın  Türkiyodo  Qırşəhirdə  -   Çiçəklidağ  bölgəsində 
«Kosa  gəzdirmo»  adlanır  ki,  bu  oyunda  da  Kosanm  ölüb,  sonra  yenidən 
dirilməsi motivi qorunmuşdur.
Dağ  və  su  tapımşımn  izini  yaşadan  obrazlardan: 
Sarı  qız  obrazının  genezisi
Kosmik nizarnm bütün parametrbrini  özündə əks etdirərok  dünyanın 
taın nıərkəziııdə ııcalıb sakral güc qaynağı vo ulu başlanğıc, soyun əsası, ana 
yuıdun rəmzi  kiırıi  qavraııılmış  dağ mifopoetik dünya  modelində  diinyanın 
öz  obrazıdır.  Etnogenetik  miflərdə  vurğulanan  bir  başhca  fıkir  də  ilkin 
əcdad  obrazlannm  göy  monşoli  olmaqla  yanaşı,  eləcə  də  dağla 
bağhlıqlarıdır.  Bu  məııada  dağlara  tapmma  türk  kosmoqonik  görüşlər 
sistemində ohomiyyotli  yer tutınuşdur. Türk xalqlarının  mifoloji  ənənəsində 
sistemli  şokiklə  qonuıması  dağa  tapınmanm  türk  tannçıhğındakı  yerini 
aydm  göstərir.  Qaynaqlar da vətən  hamisi  və  mifoloji  Ulıı  Ana  ilo  bağlı  bu 
tapınışın izlərini açıq bir şəkildə yaşadır.
Şərqi  tiirk  xaqanlan  və  xalq  göy  rulıuna  ınolız  ulu  dağlarda  dua 
edirdilər.  1 iirklərin  müqəddəs saydıqları dağ VI əsr Çin  qaynaqlarmda  «yer 
tanıısı» (ruhu) adlandırılır. Türk kosmik dünya modelinə əsasəıı  uzaqlarda -  
göylə yeriıı  birləşdiyi  yerdə  ıılıı  dəmir dağın  olduğuna  inanılmışdır52.  Türk 
xalqlarmın  nəzərində  ulu  biliııən,  bir  ibadət  yeri  olan  dağlar  övliya  adları 
daşıdıqları  kimi  türk  inanc  sıstemində  müqəddos  dağlar  Göy-Tanrının  -  
görklü Tanrının  məkanı  sayılmışdır.  Buna görə do  həmiıı  dağlarda,  oııonovi
Yaşlı  nəsikbn  olan  xakaslara  görə  kcçmişdə  yayğın  bir  tasəvvür  do  bebydi  ki,  dağlar  il- 
ildən  «böyüyiirbr».  Yani  о  bir canlıdır.  Şor əfsanəbrinə görə iso onlar hotta bir yerdən  başqa 
yerə gcdə cb bilirbr. 1 t'ırk dilnyası  əfsarwbrinda dağların  öz aralarında vuruşmalanndan  bohs 
olııntır.
təsəvvürbrə  görə,  tiirk  tannçılığınm  üç  başlıca  ünsürii  -   dağ,  sıı  və  ağac 
ünsürbri  bir  aıada  olubdur.  Əski  tiirk  din  düşüncəsiniıı  bıı  iiç  başlıca 
anlayışı,  məsəbn,  Çənlibel  dağında  bir  yerə  toplaıııbdır.  Çəıılibel 
göytürkbrin  və  uyğurların  müqəddəs  vətəni  Ötükenin  eynidir.  Maşhıır 
islam coğrafıyaçısı Qardizinin yazdığına görə, çigilbr ölkələriııdəki bir dağı 
müqəddəs  bilir,  and  yerbri  olan  bu  dağda  Ulu  Tannnm  qərar  tutdıığıma 
inanırdılar. XII əsrdə ərəbcə yazılan və müəllifı bilinməyən coğrafıyaya dair 
bir əsərdə uyğurların yüksək bir dağda dua eləyib qurban kəsdikbri  və hər il 
bıınu  tokrar  elədikbri  qeyd  olunur.  «Dadə  Qorqııd  kitabı»nda  da  oğnzlar 
hiss  vo  duyğulardan  yoğnjlubmuş  kimi  dağlarla  danışır,  dağlaıa  dua  edir, 
and  içir,  salam  verirlər.  E b  sonralar  da  dağlar  müqəddəs  bilitıib  ocaq 
sayılmış,  nəzir-niyaz  dağda  verilmiş,  burda  qurbanlar  kosilmiş,  lakin 
kəsilmiş  qurban  dağda  yeyilməmişdir.  Ulu  bayramlardan  olaıı  Novııızda 
dağlara gedilmişdir.
Sibir türkbrinin də ınifik görüşbri  və ritııal praktikasıııda  dağ zəııgiıı 
mifoloji  semantikası  ib   seçibn  təbiət  obyektiydi.  Qəhrəman  dağın  içində 
doğulurdu.  Telengitbrdə  oğlıı-uşağı  olmayan  bir  qadının  nıiibarok  üzlü 
dağa  çıxıb  dua  ebınəsiyb  övladı  ola  biləcəyinə  inanılmışdır  [374,  s.23]. 
Dağlar  həm  do  insana  arxa  olaraq  yaradılmışdı.  Anadolııda  çoxlıı  sayda 
«dağ  övliyaları»  var.  Türküstan  türkbriııin  oldııqları  az  qala  lıər  bölgodo 
dağ  kultunun  izino  rast  gəlinir.  Bııradakı  dağlaım  çoxu  «müqəddos,  ıılıı 
əcdad, ulu  xaqan» aıılamları  veroıı  Xan Tann,  Buztağ  Ata,  Bayın  Ula  vo  b. 
adlarla  bilinir  [133,  s.32].  Göytürklərb  baglı  Çin  qaynaqlannın  verdiyi 
bilgibro  görə  Qutlu  dağa  «yer  tanıısı»  adı  verilmişdi.  Göytürk  kağanı 
Ötüken  dağında  otıırardı.  Qorb  türkbrində  Tanrı  dağları  şərq  tiirkbı iııdoki 
Ötüken  dağı  kimi  müqoddəs  bilinmiş,  onda  Xan  lanrımn  qonır  tutduğuna 
inanılmışdır.
Altaylı  tataıların  dastanlarma  göro  Ulu  lanrı  Bay  Ulgcn  yer  iizütıü 
yaradan  zaman  göybrdo  qızıldan  olan  dağda  qoıar  tutııııışduı  ki,  bıı  da 
kosmik  bir  dağ  inancından  golir.  Kosmik  dağm  varlığuıa  inamın  izini 
yaşadaıı  yakut  folklorunda  da  Tanrının  yeddi  qatlı  bir  dağ  üzorində  qəraı 
tutduğundan  söz  edilir.  Başqırdlarm  «1 ura  tav»  dedıkbıi  vo  ıııiiqotkbs 
bildikbrinə  görə  osla  qurban  kəsmozdən  əvvol  çıxmadıqlaıı  dağ  da  bu 
silsibdondir.  Göy-Tanrıya  qurban  mərasimləri  də  beb  ıniiqoddos  bilinən
dağlarda keçiribrdi.
Maddi abmin  bir obyekti olan dağ özünün daşıyıcısı olduğıı  simvolik 
özəllikbrinin  do  nıaddi  ifadəçisiydi.  Şamanizmdə  rast  gəliııdiyi  şəkliyb 
dağlar  ilk  çağlarda  «dağ  ruhları»  kimi  mistik  və  mənəvi  gücləri  olan,  bu

---

üzdən  də  iıiss  və  duyğularla  yoğrulan  varlıqlar  kirni  düşünülmüşdür. 
Göyiürklər çağında da dağları Tann yaratdığma inamlmışdır.
Ənənəvi  təsəvvürlərə  görə  dağ  (əyəsinin)  ruhunun  olduğu  yer  elə 
dağdır.  Çingiz xan  Tanrıya şükür və dua  etməkçün  dağa  ç)xar,  üzü  günəşə 
üç dəfə diz çökər, salam verərdi.
Dağ  yurdu  rəmzbndirirdi.  Çin  qaynaqlanndan  aydm  olur  ki,  əski 
tiirkbr  Bodın İııli  dağma «Ölkəni qoruyaıı  ruh» kimi baxırmışlar.  Yəni  türk 
mifoloji  düşüııcəsiııdə dağ ruhu  həm  də torpaq  hamisi,  yurdun  qoruyucusu 
idi.  Azəıbaycan  türk  folklorunda  «Alvız»  deyilən  dağ  ana  obrazı  var.  İran 
mifologiyasmda  bütün  dağların  anası  olaraq  bilinən  Əlbürz  dağının  adı  da 
Albız//Alvız//Y albuz 
admm 
təhrifə 
uğramış 
şəklidir. 
Altaylarda, 
Türküstatıda,  ebcə  də  Aııadoludakı  ulu  dağlarm  çoxu  Tanrı  anlayışı  ilə 
bağlı (Xan- Ienqri, Kayrakan və b.k.) adlarla adlandırılmışdır.
Mifoloji  mətnbrdə  dağ  əyəsinin  təsviri  onu  görünüş  etibarilə  əsatiri 
Al//Hal  anası  obrazma  yaxmlaşdınr.  Tofalarda  inanırdılar  ki,  bütün  ruhlar 
dağ əyəsiniıı hökmündədirbr.  Şor türklərində  isə şamanlar qaval  düzəltmək 
göst)! işiııi  və ya  ilhammı  Buzdağ deyilən  bir dağdan alırdılar.  Şamanizmin 
gəlişiyb  dağ  ı ııhu  həmçinin  şamaulatm  hami  ruhları  sırasma  keçmişdir. 
Üırmmiyyətb,  Sibir  tiirkbriııin  ənənəvi  mədəniyyətində  şamanların  yar- 
dımı;ı rııhlaıı dağ əyəbri hesab olunurdu. Xakaslar dağ ruhlarmı bütün canlı 
vaıbqların  sahibi  sayardılar.  Yenisey  türklərinin  inamlanna  görə  isə  at 
yahııı  hörmək  dağ ruhımun  ən çox  sevdiyi əytancəydi.  Eyııi  inarıı  Anadolu 
və  Azərbaycaıı  türklərində  «Hal  anası»  adıyla  bilinən  mifoloji  varhqla 
əlaqələndirilir.
Dağ  mhunda  bəzən  də  əcdadı  görürdülər.  Onun  kor  olduğuna  dair 
təsəvvürbr  isə  Sibirin  türk  xalqları  arasmda  geniş  yayılmışdır.  Həmin  dağ 
ruhııdur  ki,  həm  də  qıırda  bənzədilmişdir.  «Koroğlu»  dastanındakı  Alı  kişi 
mifoloji  Ulu  Ananın  atributu kimi  kor təsəvvür olunan  bu  dağ ruhunun  bir 
təcəssiimüdür.  Türkbrin  və  moğolların mifoloji  görüşlərində dağ ruhu  həm 
də qıırd başlı təsəvviir olunmıışdur. Türk dünyasmdakı bir sıra dağ adlarınm 
«quıd» anlamı bildirməsi hər halda bu inancm izini yaşadır.
Tüık  xalqlannm  ağız  ədobiyyatmda  dağ  lcultunun  izini  yaşadan 
anlayış  vo  obrazlardan  biri  də  Çənlibeldir.  Ona  «Koroğlu»  dastanmm  bir 
variantmda  antropomorflaşdırılmış  obraz  olaraq  yer  adı  kimi,  digər  bir 
variantda  isə  Koroğlunu  dünyaya  gətirən  qadın  ananın  adı  şəklində  rast 
gəliııir.  Obraz  genezisdə  bağlı  olduğu  mifoloji  Ulu  (Yer)  Ananı 
rəmzləndirir.  T ürkmən «Goroğlu»sunun bir variantmda Goroğlunu dünyaya 
dağ  ana  gətirir.  Əski  olduğu  düşünübn  başqa  bir  variantda  onu  dünyaya
gətirən  varlığın  adı  «Çombil» göstərilir ki,  bu  da  «Çənlibel»  adının  dəyişik 
variantı  olub,  həm  də  Koroğlunun  dağ  ruhundan  doğıılduğunun  simvolik 
ıfadasidir. «Çəınbil» -  cisimbndirilmiş, insan donu  geydirilmiş bir varlıqdır 
ki,  həm  yer  adıdır,  həm  də  qəhrəınaııı  dünyaya  gətirən  Ulıı  Yer  Anadır. 
Sonradan Koroğlunun niyə  məlız Çəmbib -  Çanlibeb  sığmması Çəıılibelin 
öziində  hami  olaraq  ana  torpağı  rəmzbndirdiyini  göstərir.  Çoıılibcl 
kosmoloji  obyekt  olaraq  epik  dünyanm  «dilində»  sakral  giicü  maksiınum 
dərəcədə  özündə  toplayan  rnəkaııdır;  hoyatm  başlanğıcı,  qaynağı 
olduğundan Dirilik suyu da bu dağdadır.
Qərb  türklərində  ulu  və  nuiqəddəs  bilinən  dağ  «Tanı ı  dağlan»  admı 
daşımışdır.  Şərqi  Türküstan  türkbri  isə  Taıın  dağlarındakı  müqəddəs  dağa 
«Tanrı-kut» adı veribbr. Tannnın əzəmətini, ululuğunu rəmzloııdirdiyi iiçün 
Altaylarda,  Tiirküstanda  vo  ebcə  də  Anadoludakı  ulu  dağların  bir  çoxunu, 
ümumiyyətb,  Tanrı  anlayışı  ilə  bağlılığı  olan  «Xan-Tenqıi»,  «Kayıakan», 
«Abu  kaan»  və  b.  adlarla  adlandırardılar.  «Tanrı»  söziiniin  bir  oski  şəkli 
olan  «Tenqri»  isə,  Çin  qaynaqlarınm  verdiyi  bilgilərə  görə,  tok  lanııya 
itnan  gətirən  hunlarda  «çenli»  şəklində  işbııirdi.  Biitün  bıııılar  «Çəıılibel» 
sözüniin  «Tanrı  dağı»,  yəni  övliya  dağ,  müqəddəs  ulu  dağ  anlayışı  ilo 
bağlıbqda izah oluna bibcəyi ehtimalını da istisna etmir.
Türk  mifologiyasmda  dağ  kultu  ib   bağlanan  bir  sıra  aıxaik 
strukturlu  obrazlar  vatdır.  Hoınin  varlıqların  bir  çoxusıı  etnik-ınodoni 
sistem 
içərisində 
biitiin 
semantik-funksioııal 
xiisıısiyyətbri 
ib  
araşdırılmamış qalmaqdadır. Bu üzdəıı do onlarııı mifoloji  simvolikası  tam 
ii
70
  çıxarılmamışdır.  litnik-mədəni  sistemin  dəyərlor  düzünılindəki  yeıi 
müoyyən olunmaınış b eb  obrazlardaıı  biri do «Dağ əyəsi  Saı ı  qı/,»dıı. Saı ı 
qız  adma  bir  mifoloji  varlıq  kimi  Anadoludan  başlayaıaq  Qafqaz, 
Tiirküstan  vo  Altay  bölgolorindo rast golirik.  Məsob»,  Anadolııda  I axtaçı 
qızılbaşlar  (türkmənbr)  arasında  hob  də  «Sarı  Qız  əfsanosi»  deyibn  bir 
əfsanə  dolaşmaqdadır.  Əfsanəyə  görə  Həzrət  Əliniıı  xatımıı  l'atınaıun 
Həsən,  Hüseyn  adında  oğullarından  başqa  КэЬэуэ  bir  nıır  şəklində  dtişon 
bir  də  qızı  varmış.  Həmin  bu  qız  da e b   Əlinin  nəfəsiııdən  siizülüb  golən 
Sarı  qızdır.  Bəzən  ona  San  Sultan  da  dcyirlər  [109,  s.94-98,  163-170J. 
Taxtaçı  türkmənlor  arsında  Əlinin  Sarı  qızda  nuru  oldıığunıı  anladaıı  bir 
nəfəs  də var. Taxtaçı  türkmənbr üçün yeganə  КэЬэ  Saı ı  qızın  olduğıı Qaz 
dağıdır.  Bir  çoxları  Afyon-Qarahisaıda  heykəl  şəkliııdəki  Saıı  qız  adlı 
qayadan  çox  şeylər  gözləyir,  yerbrə  mismar  çalaraq  a/ar-bcz.aı laı mın 
burda qalacağma inanır, şəfa tapacaqlarına iimid eləyirbr [151, s.98].

---