Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

Mehrikan//Mıhrican 
bayramı 
bağ-bağçanm 
xəzan 
dövrünə 
düşdüyündən  adma  qaynaqlarda  bəzən  «xəzan  bayramı»  şəklində  də  rast 
gəlinir.  Məhsııl  yığımı  başa  çatan  zamanlarda,  payız  fəslinin  əvvəlində 
keçıribıı  bu  bayram,  məlumatlara  əsasən,  qədim  Azərbaycanda  Novruz 
bayramı  qədər geııiş və böyük təntənə ib  qeyd  olunardı  [yenə orada,  s.126- 
128].  Toy-düyün  mərasimləri  də  əııənəvi  olaraq  həmin  bu  dövrlərdə 
gerçokləşdiriliıdi.
Adı  yazılı  qaynaqlarda  «Mehrikan//Mihrican»  şəklində  qeydə  alman 
bu  bayram  zərdüşti  təqvimdəki  Mitra  ilə  -   günəşlə  və  bu  əsasda  da 
zərdiiştilikb əlaqoləndirilmişdir. Adm türk mədəniyyətinə bu  mənada kənar 
sistemdən  gəlmə  oldıığu  aydmdır.  Lakin  necə  adlanmasmdan  asılı 
olmayaraq,  qədinı  Çin  manbələri  hunlarda  da  beb  bir bayramm  olduğuna, 
onlann  yer  ruhuna  qurban  verdikləri  zaman  ibadət  yerlərinə  gəldiklərinə 
dair  bilgibr  verir.  Tədqiqatçılara  görə,  həmin  bayram  payız  gecə-gündüz 
bərabərliyi  giiniində keçiribrmiş. Bir neçə gün  davam edən bayram  zamanı 
mərasim-oyunlar  oynanar,  haxıştalar  çağırardılar.  Mehrikan  bayrammda 
icra  olunan  ayinbr onıı  Ulu  Yer  Anaya  etiqadla  da  əlaqəli  edir.  Mehrikan 
bayrammdan  sonrakı  mərhələdə  başlayan  vo  gobıı  yaz  başmacan  sürən 
miiddət  türkbıin  tanrıçılıq  görüşbrində  geniş  yer  tutan  ödüb-dirilmə 
(zamansızlıq)  mifologemi baxımmdan xüsusi mifoloji-semantik məna yükü 
daşıyır [16, s.62].
Beblikb,  türk  xalqlannm  əski  mifoloji  dünyaduyumunu  əks  etdirən 
inamlanııa  əsasən  təbiətin  fəallığı  yazda  başlar,  yayda  davam  edər,  payızda 
məhsul  yığımı  və  qış  hazırhqları  ib   sona  çatardı.  Həyati  funksiyalann 
minimum  həddə  endiyi  qış  mövsiimü  buna  görə  də  inamşlarda  təbiətin 
ölümü,  yəııi  «zamansızlıq»  kimi  dərk  olunınuşdur.  Qış  mövsümünün 
başbnmasmdan  ta  sona  yetənodək  olaıı  dövr  bütövlükdə  təbiətin  ölüb  və 
öldükdən  sonra  da  yenidəıı  dirilməsi  dövrü  kimi  qavramlmışdır.  Həmin  üç 
aylıq  «ölüb  dirilım»  dövrü  kimi  bilinəıı  zaman  kəsiminə  -   qış  mövsümünə 
Anadolunun  dəyişik  bölgəbrində  «çib//çıb  ayı»  deyilmiş,  Azərbaycan 
türkləri  də ona  «çilb//çilə»  dövrü  adını  vermişbr.  İlin  ən  uzun  gecəsi  olaraq 
bilinən  və  «çillə  gecəsi»  deyibn  gecəııi  Azərbaycanda  xüsusi  mərasim  -  
kütbvi  şənlikbrb  xalq  bayramı  kimi  keçirərdibr.  Çəkiiən  məhrumiyyətin  -  
çilənin  soııa  yetməsi  ib   təbiət,  inama  görə, yenidən  cana  gəlir  və  bərəkətini 
qışdan alan bahann  gəlişiylə yeni  ilə qədəm  qoyulurdu.  Yazın  öz bərəkətini 
qışdan  aldığı  qənaətində  olan  Azərbaycan  türkünün  ənənəvi  düşüncəsində
qış Böyük çillə, Kiçik çillə və  Boz çilb admda üç çilbsi -  övladı olan bir 
qoca qan obrazmda təsəw ür edilmişdir50 [21, s.55].
Türk  mifologiyasmda  ölüb  diribn  təbiəti  simvolizə  edəıı  varlıq 
olaıaq  Xızır  obrazı  diqqəti  xüsusi  cəlb  edir.  Əfsanəbrə  göra  o,  qaranhq 
dünyadakı dirilik suyunu içib daim yaşayan və əbədiyyətin rəmzinə çevribn 
bir  varhqdır.  Hələlik  son  qənaətə  görə,  tannçılıq  görüşbri  çərçivəsində 
peyğəmbər  statııslu  olmayan  Xızınn  funksiyaları  əbədi  (beııgü)  Tannnm 
bütün  kainatı  əhatə  eləyən  varlığından  qaynaqlamr.  Türk  folklorunda  о  da 
eynib  Yer-su,  Umay  kimi  bir  övliya,  bir  ərəndir,  hami  ruh  statusuna  aid 
edilməsi mümkün olan mifoloji varhqlardandır 
[10,  S.15-16J.
Sufi  inanclarmda da Xızınn bir vəli (övliya)  olduğu düşünülür. Xalq 
etiqadma  görə  isə  hər  dövrün  bir  Xızın  var.  Bir  sıra  tədqiqatlarda  Xızır 
kultu  ibtidai  dinbrdə  rast  gəlinən  bitki  tannsı  (?)  ilə  əlaqələndirilir,  lakin 
hətta  müsəlmanlıqdakı  Xızınn  beb  onunla  dərindən  gəbn  bir  bağlılığı 
olmadığı haqda fikirbr var.
İslam  qaynaqlannda  doğruluğu həb  ki  mübahisəli  olan  rəvayətbrə 
istinadla  Xızmn  şəxsiyyəti  haqda  müxtəlif  fikirbr  irəli  sürülməkdədir. 
Hətta  bir  neçə  yerdə  Xızınn  məzarmın  olduğu  söylənir  [237,  s.102],  bu 
isə,  əlbəttə,  onun  mifik  təfəkkürdə  real  varlıq  kimi  qavramlan  qoruyucu 
ruh, övliya olmağmdan gəlir.
Xızırın  ta  qiyamətə  qədər  yaşayacağmı  söyləyənbr  də  var.  Bəzi 
obvi-bəktaşi  şairbrinin  şeirbrində  Xızırın  adı  Əli  ib   birgə  çokilir.  Bəzi 
Qızılbaş rəvayətbrində Xızınn rolunun Həzrat Əliyə verildiyi açıq göriinür. 
Şiəlikdə  mühüm  yeri  olan  Xızır  guya  Həzrət  Əlinin  ölümünə  görə  Əhli- 
Beytə  başsağlığı  dibmiş,  Həzrət  Hüseyn  şəhid  olan  zaman  ardmca 
mərsiyə  oxumuşdur  [157,  s.70].  Ə bvibrə  göra  Əlinin  adlanndan  biri 
Xızırdır və bu adla da dünyada yaşayır. Pir Sultana isnad olunan bir şeirdə: 
«Min bir adı vardır, bir adı Xızır»,- deyilir [115, s.468].
50  Inanılmışdır ki, qışda hər şey yatıb donur.  Yaz isə gəlib  bunları  dörd  dəfəmə,  yəni  dörd 
h n fb y ə  ayıldır  ki,  bunların  ayılması  da  Novruz  bayramında  olur.  Beləliklə,  ilç  və  bəzən 
hətta iki çillo (Böyük çilləylə Kiçik çillə adında bacılar) oldıığu göstərilsə də,  qış dövrü bir 
bütöv  olaraq  düşünülmüşdür.  «Çilə»  mənşəyinə  görə  çox  vaxt  zahiri  bənzərlik  əsasmda 
sözün  semantik  tutumuna  aydmhq  gətirməyən  «qırx»  kimi  mənalandırılır.  Halbuki  əksər 
türk  xalqlarında  «çilə»  sözll  «əziyyət  çəkmə»,  «məhnımiyyst,  sıxıntı»  mənaları  da  bildirir 
[36,  s.7-8].  Sözün bu anlamı  əslinda qaynağını  mifoloji  dilşüncənin mistik təbiətindən alaraq 
türk  mifologiyasımn  başlıca  məzmununu  təşkil  edən  və  ölttb  dirilməyə  həqiqi  inamı  əks 
etdirən  tanrıçılıq  görllşbrindən  gəlir.  Qış  aylarınm  «çilə»  adlandınlmasının  kökləri  mifoloji 
kontekstdə  onu  tasəvvüf qatma  aparıb  çıxardığından  tədqiqatçılar  haqlı  olaraq  sözün  əski 
sem antikasını hnmin qatda məhz orta əsrlərin təsəvvüf snənəsi i b  də bağlayırlar [10;  36, s.8].

---