Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

Bir  çox  mütəsəvvifbr Xızmn  onlara  görünüb  yol  göstərdiyini,  hətta 
ismi-əzəmi  öyrətdiyini  söyləmişlər.  Ümumilikdə  islam  dini  sistemindəki 
bütiin peyğombərbr ölümlüdürlər. Lakin Xızır ölüb dirilməyə həqiqi  inamı 
əks  etdirən  obraz  kimi  öliimsüz  təsəvvür  edildiyindən  ölümün  Haqdan 
gəldiyi  qəbul  olıınan  islam  dini  sistemindən  qıraqda  qalır.  Xızırm  dirilik 
suyu  içib ölməzliyə qovuşduğunu və deməli, əbədi yaşadığmı qəbul  edənlər 
onun  hələ  Həzrət  Adəm  zamanmda  həyatda  olduğunu,  Nuh  tufanmdan 
sonıa  Adəm  peyğəmbərin  о  vaxtadək  qorunan  cəsədinin  dəfnində  iştirak 
etdiyini,  Məhəmməd  peyğəmbər  və  hətta  Həzrət  ƏIi  ib   görüşdüyünü 
deyiıbr.  Azərbaycaııda  səyahətdə  olarkən  Xızır-zində  pirini  ziyarət  edən 
Ö.Çəbbi  buradakı  türbədə  yatan  Xızır  adında  kimsənin  bədəninin  hələ  öz 
təzəliyini qoruduğunu yazırdı.
Təsəvvüf  qaynaqlanna  görə  Musa  peyğəmbərin  iiahi  sirləri  və 
gerçəklərin  iç  iiziinü  anlamasma  səbəb  Xızır  olmuşdur.  Bu  ilahi  varlıq 
kimiıı  qarşısına  çıxarsa  onun  gözündən  varlığm  sirr  pərdəsini  qaldırar  -  
deyilir.  Xızır,  həmin  qaynaqlara  əsasən,  şəkildən-şəklə  düşə  bilir,  bir  göz 
qırpımında  uzaq-uzaq  məsafələr  aşır.  O,  havada  dolaşır,  suda  batmadan 
yeriyir,  təbiətdəki  varhqları  öz  əmrinə  tabe  ebyə  bilir.  Onda  öbnbri  belə 
diriltmək  qüdrəti  var.  Xalqın  etiqadmda  bir  kult  səviyyəsinə  yüksəbn  bu 
cisimsiz,  gözəgörünməz  varlıq  ıstədiyi  zaman  görünməz  ola  bilir.  Lakin 
özünü tamtmayınca da kimsə onu tanımır.
Türk  folklorunda  Xızırla  bağlı  inanışlarm  böyük  qismi  yazılı  Şərq 
qaynaqları  ilə  uyğunluq  təşkil  edir.  Türk  xalq  inanışlarında  peyğətnbər 
olaraq  qəbul  edibn  Xızır darda  qalanlarm  dadına yetişən  mübarək  üzlü bir 
varhqdır  [115,  s.462-463].  Dövlətşah  «Təzkirə»sinə  göro  isə  monqol 
ordulanna  Xızır  yol  göstərmişdir.  Teymur  ordusunun  önündə  gedorok  onu 
döyüşdən-döyüşə haylayan və qurd kimi yalnız başçmın gözünə görünən do 
Xızırdır [161, s.233]. Anadolu tiirklərinin  inamına görə, Xızırm guya İlyasla 
görtişdüyü  gündə  kainat  yenidən  təzələnir,  yeııi  bir  həyat  və  bərokət 
qazamhr.  Xızıra  Qədir  gecasi  rast  gəlinə  biləcəyinə  dair  inanış  da 
mövcuddur  [115,  s.464].  Xızır  su  stixiyası  ilə  əlaqəli  bir  obrazdır. 
Noqaylarm  ənənəvi  demonoloji  tosovvürlərini  əks  etdirən  bəzi  bilgibrə 
göıə,  svı  əyəsinin  adı  İlyasdır.  Xızırın  öliimsüz  tosəvviir  edilməsinin 
əsasmda  dayanan  motivlərdən  biri  də  elə  onun  əbədiyyoti  və  ölməzliyi 
rəmzləndirən su ib  bağlılığı olmalıdır.
Xızır inanışı Türküstan təsəvvüfıində də əhəmiyyətli yer tutur. İslam- 
türk etiqadlanna görə hər beş yüz ildən bir onun  cistni,  bədəni  başdan-başa 
təzələnir.  Xızır  yaşıl  geyimlidir,  boz  at  minər,  tez-tez  səma  məclishrinə
qoşular,  vəcd  halına  gəbr.  Burada  onun  övliyahq  yönü,  əlbəttə,  daha 
güclüdür  [157,  s.86-87].  Əhməd  Yəsəvinin müridbrindən  Süleymaıı  Ataya 
hikmətlər  (dini  və  həkimanə  şeirlər)  söylənıək  bacanğım  da  Xızır  bəxş 
etmişdir.  Buna  görə  Süleyman  Bakirqani  «Xızır-İlyas  atam  var»  deyir. 
Özbək  «Xannamə»sinə  görə  isə  Çingiz  xanm  da  adım  о  vermişdir  [146, 
s.99].  Hətta  Xaqaniyə,  Nizamiyə  yol  göstərən,  Xətayinin  əlindən  tııtan, 
Füzuliyə  ilham  və  təxəllüs  verən  də  Xızır  övliyadır  [97,  s.71j.  XV  əsr 
Osmanlı Türkiyəsinə aid məlumatda nəql oluııur ki, yol boyu эп azı bir dəfə 
Xızırın  yardımını  görməyən  heç  olmazsa  bircə  adama  da  rast  gəlmək 
mümkün deyil [157, s.104].
Xızınn  gələcəyin  aşıqlan  olan  aşiqbrin  yuxusuna  girib  (bir  inisiasiya 
şəkli  kimi)  onlara  buta  verməsi,  eşq  badəsi  içirməsi  motivi  türk  xalq 
yaradıcıhğında 
geniş 
yayılmışdır. 
Xızır 
türk 
xalqlannın 
dastan 
qəhrəmanlannın  hamisidir;  xeyir-duasıyla  onlan  muradlanna  yetirir.  Qaym 
ağacından  enon  və  giicbri  tükənən  igidlərə  yardım  göstərən  ilahi  mənşəli 
qocalar  da  Шгк  Xızır  anlayışmın  эп  özünəməxsus  prototipi  sayılır.  Xalq 
yaradıcılığı  öməkləriııdə  Xızır  çox  zaman  boz  atlı  təsvir  edilir.  «Dədə 
Qorqud» qəhrəmanlarmdan Buğac xan yaralanıb yıxıldığı  an  yanmda hazır 
olan boz atlı Xızır «üç qatla yarasın əliyb sığa»yıb:  «Sana bu yaradan ölüm 
yoxdur.  Dağ  çiçəyi  anan  südiylə  yarana  mərlıəmdir» -   deyir  və  qeyb  olur. 
Bebcə,  inanca  göro  o,  xəstəbrə  şəfa  verərdi.  «Manas»  dastanma  görə 
Manas  doğulduğu  gündən  Xızır  onun  üçün  dualar  edir.  «Şah  İsmayıl  və 
Gülzar»  dastanmda  atası  Şah  İsmayılm  gözünə  mil  çəkmək  istəyəııdə, 
«Tahir  və  Zöhrə»  dastanmm  qahrəmant  Tahir  zindana  salmanda  özünü 
yetirib  onlan  dardan  qurtaran  уепэ  Xızırdır.  «Saltuqnamə»yə  görə  Sarı 
Saltuqu  alovdan  xilas  eləyan  də  Xızırdır.  Türkmən  «Goroğlu»sunda  ısə 
Xızır  (Xıdır)  əleyhissəlam  «ııəfəs  oğlumuz»  dediyi  qəhrəman  Rövşənin 
«yenidən  qurulması»nda  özil  iştirak  edir,  ona  «Goroğlu»  admı  özü  verir. 
«Aldar  və  Zöhra»  başqırd  xalq  dastanmda  isə  o,  başdan-ayağa  yaraqlı- 
yasaqlı  bahadır  kimi  təsvir  olunmuşdur.  Xızır  bir  sıra  nağıllarda  bəzən 
dərviş  adı  ilə  də  anılmaqdadır.  Xalq  şairbrinin  röyalarına  girən  xəyali 
varlıqlar arasında Saçlı Dərviş deyibn bir qadm var; o, əslində övliyadır. Bu 
qadınla bağlı rovayət edilənbrin sonunda onun Xızır olduğu söybnilir [128, 
s.179]  ki, bu  motiv də öz  kökbri  ilə  bolluq-bərəkət  hamisi  olaıı  Ulu  (Yer) 
Ana  mifoloji  obrazma  bağlamr.  Yer  ruhunun  şərəfinə  keçiribn 
mərasimbrdə  şamanın  qadm  geyimi  geyməsi,  ümıımiyyətb,  şamanm 
bolluq,  artım  ideyası  ilə  bağlılığı  və  b.  kimi  faktlar  bu  motivin 
simvolikasına aydmlıq gətirə bilər.

---