Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)
Yüklə 162,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
olanlar profan mahiyyətlilərdon daha ovvələ aiddir. Lakin burada idi//izi- niıı «Tanrı» məzmunu onun semantik baxımdan keçirdiyi genişlənmə ilə gəlmişdir. Ən sona qodər qorunan isə уепэ ilkin semantikadır. Fiktimizcə, izi//iyə anlayışmın ilkin mənası qoruyucu ruhlarla bağlı olmuşdur. Lakin həmçinin Göytürk yazılarında «Yer-suv» adıyla ifadə edilən varhqlarm da həmin qoruyııcu ruhlarla bağlandığmı söyləmək olarmı? Göytürk tarixinə dair sonrakı dövr aıaşdırmaları belə bir qənaətə gətirmişdir ki, nə qədər yozulur yozulsun, «Tenqri, Umay, ıduk yir- sub...»dakı yir-sub'un «yer-su ruhları» olmağı ilə bağlı heç hansı izə rast golınok mümkün deyildir [126, s.98]. «Iduk yir sub»un «müqəddas yer su ruhlan» demək olmadığı bir də ondan anlaşılır ki, «yir sub» deyimi xaricində yer (yir) sözü bütün hallarda «torpaq» mənası bildirmiş və buradakı «ıduk» sözü ölkənin, votonin, torpağm, doğma yerin qutlu, müqəddəs olduğunu göstərmişdir. Məsəbn, «ıduk-yer» deyimi İnal Satıq adına dikilən abidədə işləııir; «Öz yerim, ıduk yerim». Göytürk yazılarmda «Tenqri-el» və «Tenqri-yir» deyilişbrinə də rast gəlinir. Lakin Altayda, Tiirküstanda şamanlarm dua edərkəıı iiz tutduqları «yer-su» kultuyla yanaşı, məsəbn, qırğızlarda həm də «sahab» (ее, eesi) kultunun varlığı bu sualın birbaşa cavabım çətinbşdirir [335, s.283]. İzi//iye//yiyə anlayışınırı ehtiva elədiyi «Tanrı» mənasma goldikdə, bu anlamı onun «yiyəlik, sahiblik» məzmunundan törəmədir. «İzi» əski türk dinində Göy-Tanrmm bir vəsfidir. Bir Ülgen, Kayrakan və ya Bayat mofhumu Tann anlayışım nə dərəcədə sociyyəbndirirsə, «İzi» anlayışı da «Tanrı»m həmin ölçiido səciyyəbndirməkdədir. Bir «Uqan Tenqri» [120, s.77] ifadəsindəki Uqan və Tenqri anlayışları arasında hansı nisbət varsa, «İzi» və «Tanrı» anlayışları arasında da həmin ııisbət mövcuddıır. Bu baxımdan XII əsr türk alimlərindən olan Foxrəddin Miibarəkşahm «Şəcərəyi-ənsab» adlı osorindoki qeyd ayrıca maraq doğurur. Mübarəkşahm qeydinin mahiyyəti ondaıı ibarətdir ki, türklər arasmda yaşayan Tanrı adlarmın, qarşılığı olaraq ərəb vo fars dillərindəki Allah adlarmdan bir sıra məna forqləri vardır. Mübarəkşaha görə, türklər aıasmda yaşayan Tann adlarmm эгэЬ və fars dillərindəki qarşılığı aşağıdakı kimidir: Tenqri — Allah Ulu Tenqri - Xudavəııd İdi — Xudavond «Türklərin başlanğıcda öz dılbrində yaşayan Allah adlarına sadiq qaldıqlarını ifadə edəcək bir xüsusiyyət daşıyan» bu qeyd bir daha siibııta yetirir ki, türk dilindəki «İdi» adının ölçüləri ilə эгэЬсэ və ya farscadakı Allah adlarmm ölçüləri arasında məııa fərqləri vardır [110, s.235]. Boıızər şokildo «Qisseyi-Rəbğuzi»dəki «Oğan//Uğan»ın bir qayda olaraq «Allah» deyo mənalandmlmasma baxmayaraq, onun «nə isə tanrıdan az da olsa fərqlonən «Allah» anlayışı ifadə etdiyinə dair fıkir də özlüyündə diqqoti çəkir [90, s.152]. Yeri gəlmişkəıı, İzi//İyə anlayışı bir qədim «ее» şokliylə buryat şaman panteonunda bütün yaradılmışların yaradanı olan, hotta Eseqe Malaanın yaradıcısı sayılan və Ее Xayrxan deyiloıı oıı ıılu vaılığın admda belə qorunmuşdur [211, s.3]. «Kutadqu-biliq»dəki «Apa yazdı ersə Bayat qınadı» nümunəsində «Bayat» məfhumıı Tann mozmunu daşıyır. Yaxud Qütbiin «Xosrov vo Şiıin»ində işlonoıı «İdi dərgalu» ifadəsiııdəki İdi//İzi də Yaradana məxsus sahiblik, yiyəlik anlayışını bildirir. Çtinki Tanrı эп yiiksək ilahi varlıq olaıaq эп böyiik qoruyucudııi', lıifz edəndir; bəlalardan uzaq tutur və aııcaq sayğı ilo anılmasmı istər. «İzi» anlayışmm Saxa türkcəsində ece şəkli də var ki, Taıırıya ehtiramla üz tutulmasını — Yaıadana xitab olunduğunu bildirir vo bu baxımdan da «İdi dərgalıı» və ya «Jzi-taala» ilə eyni semaııtik bölgiidə dayanır. Gözdən keçirilən abidələrdə də İzi tam olaraq «Tanrı»ııı dcyil, ()- mın sahibliyini, Yerin-göyün yiyəsi olduğunu bildirir ki, davamlı olaıaq da bu sözün «sahib, malik və ya yiyə» məzmunımdan soııra işlodilir. «Qırğızca-rusca Iüğot»do qırğızcadakı «ее» sözü qarşısmda «Гапп» mənasıııdan daha əvvəl «sahib» izalıı verilmişdir. Tosadiifi dcyil ki, «Divanü liiqati-t tiirk»do do «İdzi» (tdhi) sözünün «salıib, ofoııdi» mənasmı qeyd ctdikdoıı sonra Kaşqarlı yazır ki, «Tannya da «İzi» deyilir» [120, s.87]. Burada diqqəti çəkən — Tannya «İzi» deyilmosindoıı dalıa çox, məhz «Tanrıya da» «/z/» dcyilməsidir. Yəni 'iaıın başqa v oslbrb yaııaşı hor yöııdən uyğun gəlir. öski türkbrin təbiətdo varlığına inandıqları gizli qüvvntbr do c b i(li//izi//iyəbr adıyla bilinən qoruyucu rııhlar idibr. Momin yiyn//iya anlayışıdır ki, bir çox hallarda Tanrı adının siııonimi kimi omınla az qala cyni ölçüdə «tanrılar, ruhlar» mənasmda işbdilibdir. Bo/oıı türklorin çox sayda tanrılara, ruhlara inandıqları iddia edilmişdir. Halbııki burada «tanrılar» deyilon do e b haqqında danışılan qoruytıcu nıhlardır. Mosoloıı, Umay da, A1 da əslində bir qorııyucu rııh, yəııi yiyo (iyo)dir, dalıa uydurma tobirlə deyildiyi kimi, bir tanrı və ya tanrıça, «ıkinci cbrəcəli Yüklə 162,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|