Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

olıınur [323].  Sarı  qız özü isə  insanlara xeyirxahlıqla yanaşır [242,  s.120]. 
Diqqət  yetirilməsi  istənibn  mühüm  məqatnlardan  biri  də  ondan  ibarətdir 
ki,  məsəbn  noqaylatda  San  qız cinlər  padşahı  adlandırılırsa,  Azərbaycan 
türkbriniıı  iııanışlara  görə  Hal  anası  da  yerin  altında  yaşayan  cinlərin 
anası  sayılır  [17,  s.46].  Mifoloji  simvolikası  və  seınantik  strukturu 
baxımmdan  Saıı qızm cinbr padşahı sayılması ib  hal anasmın cinlər anası 
olaıaq  bilinməsi  arasında  bir  fərq  yoxdur.  Hər  ikisi  yeraltı  dünyası  ilə, 
öliibr  səltənətiyb,  sular  abm iyb  bağlanır.  Su  isə  о  biri  dünyanm, 
əcdadlar səltənətinin stixiyasıdır.
Əlbəttə,  bıırada  ciııbr  adı  altmda  «bizdən  уеу1эг»  deyibn,  hər 
yerdə  var  olduğuna  və  insanlara  zərər  toxundurduğuna  inanılan,  ancaq 
adi  ölümliilərin  gözlərinə  görsənməyən  demonik  (mifoloji)  varlıqlar 
düşiiııülür.  Lakiıı  məntiqin  qanunlarına uymayatı, dini-mifoloji düşüncə 
sistemiııdə  bir ayrı  yeri  olan  həmin  varlıqların  «cin» adı  altında  zaman- 
zamatı  «əyə»  (qorııyucu  ruh;  yiyə,  sahib)  anlayışı  da  gizlənə  bilir. 
Təsadiifi  deyil  ki,  türkmənbrin  ənənəvi  xalq  inanışlannda  eyni  bir 
mifoloji  varlıq  həm  su  əyəsi  (eesi),  lıəın  də  cin  adını  daşıyır. 
Göriindüyü  kimi,  etnik-mədəni  sistemdə  mifoloji  varlıqlar,  onların 
funksiyalaıı  və  siınvolikaları  arasındakı  münasibətlər  höriimçək  toru 
kimi  bir-biriııə  bağlanan  höıülü  şəbakə yaradır.  Bu  şəkildəcə  Sarı  qızm  
cinlər 
padşahı 
adlanmağı 
faktı 
Qafqaz 
türkbrinin 
ənənəvi 
mədəniyyətində,  onların  demonoloji  təsəvvürlərində  həmin  mifoloji 
varlığın  əhəmiyyətli  yer  tutduğunu  göstərir.  Aııcaq  bu  mədəııiyyət 
çərçivəsiıub  Sarı  qız  daha  çox  albash,  hal  anası,  almas,  hal  və  bonzər 
adlarla  dalıa  geniş yayılmışdır.
Sarı  qız  surətində  inandıqları  bu  ruhu  qazax-qırğız  baxşıları 
«...dərdə  dərıııan  Sarı  qız...»  -   deyə  çağırardılar  [132,  s.262].  Bu, 
Uraanxay  şamanlarmın  da  dua  edərkən  bəhs  ebdikbri  lıəmin  qoruyucu 
ruhdıır.  Dağ  əyəbriııin  san  qız  görkonundo  təsəvvür  olunmaları  və 
şamaıılarm  hami  ruhları  sırasmda yer almaları  haqda  iso elmi  odobiyyatda 
yetəcək  qodər bilgi var.  Sibir türkbri arasında çox yayılan bu  inamşa Orta 
Asiya  və  Qazaxıstanda  yaşayan  xalqların  şamanist  görüşbrində  də  rast 
gəhrak  olur.  Ç.VəIixanov  yazırdı  ki,  baxşılardan  bir  çoxu  öz  (hami- 
qorııyucu)  mhlarmı  sarı  qız  görkəmində  təsəvviir  edərlər  [191,  s.116]. 
Buradakı  ənənədə  San  qız  hətta  şaman  ruhları  arasmda  ayrıca  kateqoriya 
olaraq  (7  kateqoriyadan  biri  kimi)  düşünülür.  Özbəkbr  arasındakı  qadm 
şamanlann  dilindən  tamnmış alim V.N.Basilovun  qcydə aldığı:  «Əgor bir
adama  Sarı  qız dəyib  toxunarsa  hənıin  adam  əsl  şaman  olar»  sözbri  elmi 
baxımdan  da çox əhəmiyyotlidir.  Heç təsadüfı  deyildi  ki,  özbək  və  qazax 
şamatılarmdan  bir  çoxunun  yardımçı  ruhları  sırasmda  albastı  da  vavdı 
[174,  s.246].  Şaman  ruhları  isə  başhca  olaraq  dağ  əyəbriydi  ki,  bu,  dil 
faktlarında  da  öz  əksini  tapmışdır.  Qırğız-qazax  inaııışlarına  görə  də  Hal 
anası, Alarvadı eb  «Sarı Albastı»dır.
Orta  Asiya  türkbrinin  ənəııəvi  inanışlarında  Sarı  qızla  bağlı  bir 
görüşə  görə,  guya  o,  yarğanlarda  yaşayır,  эп  çox  sıılara  yaxm  yerlərdə 
görsənir.  San  qızın  tükündən  aldə  eləyən  birisi  artıq  oııun  iizətində 
hakimdir.  B eb  biri  şaman  ola  bilir  və  zahıları,  körpəbri  Sarı  qızın 
sədəməbrindən  qoruyur.  Bəzi  şamanlar  hətta  onlara  vergi  verilməsiııi  də 
açıqdan-açığa  Sarı  qızla  bağlayırlar.  Burada  diqqəti  çokəıı  bir  colıət  də 
Sarı  qızın  эп  çox  sulara yaxın  yerlərdə yaşaması  şəklində  sıı  stixiyası  ilə 
olaqəbndirilməsidir.  Eyni  zamanda  bir çox Türküstan  baxşıları  deyirdibr 
ki,  Sarı  qız  onların  yardımçı  ruhlanndan  Həvva  ananın  dıişmənidir  [yenə 
orada, s.266].
Anadolu  türkbrində  Al-ana,  A1  kan,  Azərbaycan  tiirklərindo  Hal 
anası,  Hal, alarvadı deyibn bu varlıq Qərbi  Sibir tatarlarında  Sançaç  (türk 
topluluqlarmdan  bəzibri  Albastını  Sarı  saçlı  qız  görkəmiıub  təsəvvür 
ebyirdibr)  adlanır.  Məhz  həmin  demonoloji  varhqdır  ki,  Zərafşan 
vadisində yaşayan özbəkbr onu  San  qız (Sarıkı.z)  adlandırıt lar.  Qıımıqlar 
onu  bir  də  Ağ  xatun  (Ak’-k’atın)  deyə  çağırırlar  ki,  bu  dctallar  Sarı  qızı 
yaradılış dastanındakı Ağ Anaya,  həmçinin xakas qohromanlıq eposundakı 
mifoloji  Xuu-iney obrazma çox yaxınlaşdırır.
L.P.Potapov  «Umay -  qədim türk ilahəsidir»  adlı  yazısında  göstəıir 
ki,  1930-cu  ildə  Xarəzmda  etnoqrafıyaya  dair  çöl  materialları  topladığı 
zaman  Sarı-ene(y)  və  Albastı  deyibn  qadm  görkamli  iki  demoııik 
personajın  varhğma  təsadüf etmişdir.  Müəllif deyir  ki,  lıomsölıbətbrim  о 
zaman  albastını  cinbr  bölgüstinə,  Sarı-eneyi  isə  pəriştəbr  bölgiisünə  aid 
ebyirdibr.  Mtbllifo  görə,  Xarəzm  özbəklərinin  ənoııəvi  göriişbrindəki 
Sarı-eneyi  islamaqədərki  çağların  Umay-ene  obrazının  traıısformasiyaya 
uğramış  şəkli  olduğunu  da  təxmin  etmək  mümkündiir  [332,  s.278-279]. 
Yeri  gəlmişkən,  Umay  ene  obrazınm  daha  arxaik  strukturlu  mifoloji 
kompleksdon  gəldiyi  düşünübrsə,  simvolikasına  görə  Saıı  eııeyi  Albastı, 
Ağ  ana,  Xuu  iney  obrazları  ib   eyni  semantik  bölgiiyə  aid  ctmək  lazım

---

gəliı53.  Əlbəttə,  San-eneyi  Umay-ene obrazınm  transformasiyaya  uğramış 
bir  şəkli  olaraq  diişünmək  mümkündür.  Çünki  Umay  özü  də  daha  arxaik 
struktura  malik  mifoloji  kompleksdən  gəlir.  Ancaq  Sarı  eneylə  Albastmı 
ayrı-ayrı  semantik  bölgübrə  daxil  etmək  olmur.  Çünki  onların  mifoloji 
simvolikası  da  bir-birindən  heç  ayrı  deyil.  Etnik-mədəni  kontekstə 
çıxanldığı  zaman bunu daha aydm görmək mümkündür.
Sarı  eney  deyilən  əslində  San  qızın  eynidir.  Həmiıı  San  qızdır  ki, 
hətta  tacikbrin  qədim  inamşlarmda  «xeyirxah ruhlar»dan  biri  kimi  özünə 
yer  eləmişdir.  Taciklərdə  şamanizm  və  demonologiyanm  qalıqlarmdan 
damşarkəıı  O.A.Suxareva  qeyd  edir  ki,  albastı,  ocinə  və  div  kimi  üç 
başbca  demonık  varlıqla  yanaşı  dar  bir  areal  xaricindo  bilinməyən,  о 
qəcbr  də  geniş  yayılmayan  personajlar  da  var.  Həmin  demonik  varhqlar 
haqda elrm  odobiyyatda  məlumatlara da  rast  golinmir.  Bu varlıqlarla bağlı 
inanışlar  həüa  о  qədər  ziddiyyətlidir  ki,  onları  qəti  şəkildə  haıısısa  bir 
kateqoriyaya  aid  etmək,  bəlli  bölgədə  yaşayan  tacikbrin  animistik 
təsəvvürbıi  sistemində  onların  yerini  göstərmək  miimkün  deyil.  Müəllif 
b eb  varhqlar sırasmda Sarikız deyibn ruhuıı da admı çəkir [367, s.43-44].
Sarikız  (San  qız)  ruhu  Fərqanə  vadisinin  bir  neçə  rayonunda  da 
bilinməkdədir.  Söyləyicilərdon  bəzilərinin  demonlar sırasına aid elədiklori 
bu  varlıq  pəri  qızlarla  yanaşı  əsas  şaman  ruhları  arasmda  yad  olunur. 
Əslində  Sarı  qız  inanışmm bu regionda  о  qədər də  geniş yayılmamağmın, 
dar  bir  areal  xaricində  bilinməməyinin  səbəbi  isə  onun  türk  etııik-mədəııi 
sisteminin  faktı  olmağından  gəlir.  Yəni  başqa  bir  mədəniyyətin  faktı 
alınmış,  ancaq  yerli  ənənə  daxildə  geniş  yayılmaq  imkanı  tapa 
bilroəmişdir.  Bebliklə,  Türkiistan  mədəniyyot  çorçivəsində  Sarı  qız 
baxçıların  dualannda  xatırlanmaqla  onların  qoruyucu  ruhları  sırasında 
dtişünülür və çox hallarda da su stixiyası ilə bağlanır.
53  Btırada  (iiqqnt  yctirilım si  gərək  olan  nöqtəlardan  biri  də  ana//eney  komponentinin 
başqıırdca  ine  (aııa),  kıımaııdin  ləhcəsindski  eney  (hor  şcyi  b ib n   müdrik  qarı),  xakas 
türkcasiııdo  olaıı  iney (qoca qan),  tuva  tiirkcasindaki  ie,  iye,  iya,  yakut  dilindəki  iye  (ana) 
sözləri  '
1)3
  cyniyy.ıt  təşkil  etmasidir.  A nadolu  tiirkcəsindo  iye  və  Azərbaycan  türkcasində 
əyə sö/.ii  də bıırdandır.  Ona göra do eyni  bir ənənədo hərn su əyəsi, həm  də suv anası  vo ya 
yer  iyəsi  ilo  yanaşı  yer  anası  aıılayışlaıma  da  rast  gəlinir.  Bunun,  albətta,  matriarxat 
deyilon  məlhıımla  bağlılığı  yoxdur.  Sadəcn,  ətıənəvi  görüşlərda  Ycr  həyati  başlanğıcı  olan 
nə  varsa  hamısımn  ulu  yaradıcısı  kimi  düşüniilür,  amma  heç  zaman  kəskin  şokildə  kişi 
başlanğıcma  qarşı  qoyulmurdu.  Təbiətin  başlıca  qüvvalərindo  hər  iki  başlanğıcın  kökü, 
qaynağı  bir  idi.  Yalnız  yaşayışm  dövrəviliyt  ideyasında  bir  işarət  kimi  qadın  başlanğıcı 
fıkri  vardı  və bu  işaıət də üstilnlük təşkil  edirdi.
Sarı  qız  bir  mifoloji  varlıq  kimi  Sibirin  türk  xalqlarınm  ənənəvi 
görüşlərində  də  yaşamaqdadır.  Altaylarda  belə  bir  sınama  varmış  ki, 
yuxuda  sarışm  saçlı  qadım  görmək  xeyirə  yozulur.  Ondan  ötrü  ki,  bıı 
göriinüşdə yuxulara gəbn əslində «Yerin əyəsi» -  «Yerdiııq eezi»dir (390, 
s. 153].  Qeyd  edək  ki,  dağ  kultu  əslində  Yer  kultunun  konkret  bir  şokli 
olduğıından  yuxulara  gəbıı  dağ  əyəsi  eyni  zamanda  о  yerin  ruhu,  yəni 
«Altaydınq  eezi»  idi.  Sarı  rəııgli  olması  da  onu  yeraltı  dünyasına  da 
bağlayır.  Bir  çox  təsəvviirbrdə  sarı  rəııg  şərir  ruhlarla,  qaranhq  yeıaltı 
səltənətlə  bağlılıq  bildirir.  Görünür,  qazaxların  ənənəvi  görüşbrində 
olduğu  kimi  insanlara yamanlıq  gətirən  albastı,  şeytan  kimi  acıqlı  ruhlara 
bozon  də  «Sarı  qız»  deyilməsinin  kökbrini  burada  axtarmaq  lazım  golir 
[237, s.132].
Altayların  inamşlarına  göro adi  adamlar dağ  əyəsiııi  yuxularda  görə 
bilərmişbr.  Bu  mənada  kumandinbrdə  dağ  əyəsinin  -   dağ  ruhunun 
ovçulara  Sarı  qız  görkəmində  görünməsi  faktı  da  diqqəti  çokir.  Koybal 
şamanlannın  qavallarında  «Sarıq  kıs»  adlanan  mifoloji  varlıqlar  yeıaltı 
dünyasmda təsvir olunurlar [163,  s.168],  Tuva xalq  nağıllarında  iso ycıaltı 
dünyasında yaşayan yeddi (və ya doqquz) sarı qızlardan danışılır.  liləco də 
Şulbu-Sarıq  deyilən  qəzəbli  cadugərin  adı  çəkilir.  Maraqlıdır  ki,  «Şulbu- 
Sarıq» adım  da «Sarı  küp  qarısı,  sarı  cadugor»  şoklində  izalı  edirbr  [377, 
s. 17-20].
Burada  yer  altında  yaşayan  həmin  mifoloji  varlığtn  -•  ktipogiran 
qarınm ki,  Ulu Ananm  və ya mifoloji  İlkin  Ananın ən  arxaik şakilbrindon 
olan  Qarı  nənənin  modifikasiyasıdır  -   bu  küp  qarısmın  adındakı 
Sarıq/sarı,  hcç  şübhəsiz,  «Sarı  eney»də  və  ya  «Sarı  qız»dakı  «sarı»nm 
cynidir.  Xtonik  zonaya  vo  ya  yeraltı  dünyasma,  ölülər  soltənətino,  yaxııd 
əcdadlar  aləminə  hər  ikisinin  eyni  dərəcədə  bağlılığı  da  bunu  göstərir. 
N.F.Katanovun  «albıs»  adlandırdığı  varhqların  clə  həmin  «Sarıq  kıs»lar 
olduğunu  da  düşünmək  olar.  Albısların  və  ya  cinbriıı  şaman  haıni 
ruhlanndan  olduğu  faktı  isə  yeni  deyil.  V.V.Radlovun  «Türk  xalq 
ədəbiyyatı  nümunəbri»ndoki  «Kan  Şentai»  nağılmda  Jalmauz,  Ayna  xan 
və  Alıp  Kara  kus  kimi  mifoloji  varlıqlarm  yarn  sıra  bır  də  Sarı  qızın  adı 
çəkilir [345,  s.253-270].
Əhəmiyyətli 
faktlardan  biri  budıır  ki,  kumandin  ovçııluq 
əfsanələrində  rast  gəlinotı,  bəzən  də  qurd  görkaınindo  təsəvvür  oluııan 
uzun  saçlı,  iri  və  sallaq  döşlü  dağ  ruhu  ~  dağ  əyəsi  də  açıqdan-açığa 
«Taqmnq  eezi  San  kıs»  -   «dağm əyəsi  Sarı  qız»  adlandınlır  [215,  s.120]. 
Belə  olduğu  halda  Sarı  qızla Albastı  mifoloji  obrazları  arasındakı  bağlılıq

---