Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)
Yüklə 162,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
Müqəddəs bilinən, bir övliya gözüylə baxılan Sarı qızm məzarı Qaz dağmın ziıvəsindədir. Maraqlıdır ki, həmin zirvəyə dırmanarkotı yeddi (!) yerdə dincəldikdən sonra эп nəhayət Sarı qıza qovuşma anlannı yaşadıqlanndan adamlar dərin həyəcan keçirirbr. Bu, həm də məzarlıq olan yeıə müqəddəs bir məkan kiırıi baxılmağından gəlir. İnamşa görə buram ziyarət ebyəııbr Sarı qızm «nəfəs övladı» olurlar. Bütün Taxtaçı qızılbaşların miiqəddəs bildikləri Sarı qız hər il bəlli günbrdə ziyarət olunıır. Qızılbaş türkmən çadırları ziyarətçilərin mehrabmm öniinə gəldikbri Saı ı qız təpəsində ziyarət edibn bir şamağacı meşəsində aypara şəkliııdə düzübr. Orınan içində keçirilən bu dini mərasimin iştirakçılan inanırlar ki, San qız dirilir, insanları səadətə qovuşdurmaq üçün meşəbrdə uçub dolaşır. Bir nur olub hər qəlbda yaşadığı sanılan San qız Türkmən obalarmm qurucusu kimi düşünülür. San qızm bu funksiyası ayrıca maraq doğıınır. Taxtaçılar arasında yaşayan San qız inanışmda qədim Türk dininin izbıini görəıı bir sıra araşdırmaçılar onunla Umay ilahəsi və Ayısıt arasmda paralellər apanr, onlann türkmənbrdəki Sarı qızla eyni olduqlavım söybyirbr. Buna göro də «Sarı qız əfsanəsi ətrafmda da müsolınaıı tiiık insamnm mövlud ənənəsi, qonaqpərvərliyi, ibadət həyatı və ınistik tipbrə olan hörməti bir bütiin halında yaşadılmaqdadır» [138, s.59J fikri yarımçıqdır və irəlidə dediyimiz kimi, hadisə etnik-mədəni sistem içərisində bütün yönbriyb gözdən keçirilmədiyindən San qız obrazmm mifoloji simvolikası, bütövlükdə isə etnik dəyərbr sırasmdakı yeri haqqmda bəlli bir təsəvviir yarada bilmir, nəticədə mifoloji varhğın malıiyyəti üzə çıxarılmamış qalır. Anadoluda adına hətta xalq oyıınları olan Sarı qız əfsanəsindən danışarkən Bəha Səid bəy 1926-cı ildə «Türk yurdu» dərgisindəki yazısmda bıı ofsanənin «Çin türkbri ilə monqolların məzhəti olan Lama məzhəbi bııddizmdən» gəldiyini və buradan da İsmaili etiqadma keçdiyini göstərir [109, s.94-98]. Bəha Səid bəy San qızla «türkbrin mitli tipi olan Alaııqova» arasmda da paralellər aparır [114, s.24-27]. Halbuki San qızla bağlı əfsanəbr və konkret etnoqrafik detallar, inanışlar türk mədəııiyyətində о dərəcədə geniş arealda yayılmışdır ki, onlann hansısa başqa bir etnik-mədəni sistemdən, din düşüncəsindən almdığını söybmək heç hansı halda- inandırıcı səslənmir. Sözlər kimi inanışlar da bir sistcmdən başqa bir sistemə keçdiyi zamaıı adətən gəldiyi və ya almdığı şəkildə də qalır. Çünki mənsub olduğu konkret kontekstdən ayrılmışdır və vaıiasiya olunaraq yayılıb yaşamaq imkanmdan, demok olar ki, məhrumdur. Ancaq Sarı qız türk etnik mədəniyyətində və bu nıədəniyyəti yaşadan ayrı-ayrı canlı ənənələrdə özünü sistemli şəkildə göstərir. Mifoloji varlığın etnik-mədəni dəyərbr düziimündə qərarlaşmış b eb bir yerə sahib olmağı isə onun arxaik strukturlu olmağmdan gəlir. Digər cəhət bundan ibarətdir ki, Anadolu türk folklorunda Sarı qız obrazı mifoloji rəvayətbrdə beb qorunmuşdur. Yaşanılan, başa gələn hadisələrlə bağlı folklor mətnbrində adma rast gəliııməsi onun aktual inanışlarla bağlanaraq canlı ənənədə hələ ki mövcud olmağıııdan və varlığma inanılmağmdan xəbər verir. Bıı baxımdan Ö.Çobanoğlunun türk xalq mədəniyyətində memoratlarla əlaqəli tədqiqatında Sarı qızla bağlı yer verdiyı mətndə obraz haqda söybnən: «...o Sarı qız; bizim evin bərəkəti ondan gəlir...» - sözbri Sarı qızın həm də bərokət hanıisi funksiyası və ümumən obrazm funksional semantikası ib tarn üst-üstə düşiir [118, s.139]. Anadolu mədəniyyətində San qızla bağlı daha bir neçə fakt diqqəti çəkir. Məsolon, Təkirdağdakı pirbrdən birinin adı elə «Sarı qız» şəklindədir. Və yaxud Mudurnunun dağ ətəklərində Yazılar dərəsinin bir az yuxarısmda Göncok kəndi yaxınlığmda «Sarı qızlar qayası» dcyibn bir qaya vardır ki, yerlibrin inanışma görə, bu qayalarda «Saıı qızlar» yaşayırmış [132, s.262]. Sivasın Uzun yaylasında isa Qırxpınardan çıxdığı bilinən bir çay var ki, bu çayın əyəsiniıı sarı saçlı, göy gözlii bir qız olduğu söybnir. Həmin qız ildə bir qurban istəyər. İnanca görə, çaydan ilin 4-5 günii gecə vaxtı qızıl axar. Belə deyirbr ki, çaym əyəsi о sarı saçlı qız ildə bir gün yaz vaxtı çay qırağında bir daşın tistə çıxıb saçlarmı darayarmış. Onun saçından bir tel əgər bir adaının əlinə keçsoymiş, homan adama gııya пэ güllə batarmış, nə də onu bıçaq kəsərmiş [155J. Ltııoqrafik kontckstdən ayrılmamış şəkliyb Sarı qız obrazma Anadolıınıın Diyarbəkir bölgəsindan toplanmış bir xalq nağılmda [154, s.287-291] Sarı qız transformasiyaya uğrayaraq bağlı olduğu kompleksdoıı no qodər uzaqlaşmışsa da, уепэ ilkin struktıırdakı funksiyalarmdan başlıca biıisini - bərəkətin qaynağı, var-dövlət, bolluq hamisi olmaq funksiyasını qoıuyub saxlamışdır. Anadolu türk folklorundan gətiribn niimıınəbrin tam olmayan bu siyahısı da göstərir ki, San qız türkbrin Göy-T'ann dini vo ya tanrıçılıq dini inanışlar sistemində əhəmiyyətli yeri olaıı dağ kultuyla bağlılıqda, beb demək mümkünsə, hətta iç-içədir. Qafqaz türklərinin ənənəvi xalq mədəniyyətiııdə də bir mifoloji varlıq olaraq San qıza rast gəlinir. Məsəbn, noqaylaıın ənənəvi inanışları sistemində Sarı qız mifoloji obrazı yer alır. Bir noqay nağılı «(-in padşahı San qız» admı daşıyır ki, burada cinbr (ruhlar) səltənəti nıəzarhqda təsvir Yüklə 162,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|