Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

Xızırm  adı  «Kıdır»  şəkliyb  bir  sıra  ensıklopedik  sözlüklərdə  ərəb 
məıışəli  olaraq,  Həzrət  Musa  zamamnda  yaşadığı  və  ilahi  bilgilərə  sahib 
şsxs  kimi  göstərilir.  Araşdırmalar  ısə  Xızır  kultunun,  пэ  qədər  Şərq-islam 
təfəkkiirü  izləri  ib   zəngin  olsa  da,  əslində  türk  təfəkkürü  məhsıılu  olduğu 
həqiqətini  sübuta  yetirmişdir.  Bir  əfsanəyə  görə  Xızır  Quranı  öz  ustadmm 
qəbrində öyrənir ki, bu əfsanə özlüyi'ındə yenə onu ölülər səltənətinə, əcdadlar 
alomino  bağlayır.  Qazax  sehirli  nağıllannda  qardaşlannm  xəyanəti  iizündən 
quyu dibinə düşən (əslində isə quyıı  vasitosilo yeraltı  dünyaya adlayan)  nağıl 
qohrəmam  burada  ixtiyar  bir  qoca  görür.  Həmin  qoca  quş  olub  qəhrəmam 
işıqlı diinya iizünə çıxanr ki, bu qoca da уепэ  Xızır İlyas idi. Xızmn  sevdiyi 
ağ ıəng  isə  öliilər  diinyasım rəmzləndirir.  Bollııq-bərəkət,  artım rəmzi  olan 
Xızır bir sıra onənolordo hətta kor təsovviir olunıır.  Lakin o,  göıməz olduğu 
qədər görünməzdir də.  Dünyadakı bütün sirlərin bilicisi olan bu varlığm kor 
təsəvvür  olunması  onu  yeraltı  dünyası  ilə,  əcdad  ruhlannın  olduğu  о  biri 
alənıb do bağlayır.
Beblikb,  tiirk  tannçılığında  peyğəmbərlik  anlayışı  olmadığı  üçün 
Xızır -  Xıdırm da peyğəmbər statııslu olduğunu düşünmək əslində tannçılıq 
göıüşbri  ib   bir  ziddiyyət  yaradır.  Bu  mənada  qoruyucu  (haıni)  nıh  olan 
Xızır  türk  etnik-mədoni  ənənəsində  «övliya»,  «ərən»  anlayışı  ilo  ifadə 
olunan  mifoloji  varlıqlarm  ölçübrinə  daha  uyğun  golir.  Ölüb-dirilmə 
ideyası ib  bağlıhğı iso Xızır obrazının tanrıçılıq görüşbri  işığında araşdmla 
bilməsini  mümkün  edir.  Mohz  bu  ideyaya  bağlılığına  əsasən  araşdırıcılar 
Xızırın  dünyanı  dolaşaraq  darda  qalanlann  dadına  yetməyindən  başlamış 
yerdo  qalan  bütün  funksiyalannm  Yaradan  əbədi  Tannnın  öz  varlığından 
qaynaqlandığı qonaətindodirlor.
Mərasim  mozmuıılu  Xıdır  Nəbi,  Xıdırəlbz  inancı  da  уепэ 
Xızır//Xıdır  obrazı  çevrəsindo  təşəkktil  tapmış  və  türk  xalqlarında  baharm 
gəlişiylə birbaşa bağlılıqda olan bir inancdır. «Kos-Kosa» (Kosa gəlin) kimi 
morasim  qaynaqlı  oyunlar  Xızırın  adma  bağlı  Xıdır  Nobi  günlorində 
oynanmışdır.  «Kos-Kosa»  mərasimi  və  bu  mərasimdoki  Kosa  obrazı  da 
tobiətin  yeııibnməsi  və  ölüb  dirilım  mifologemi  çevrəsində  təşəkkül 
tapmışdır.  Məlumdur  ki,  erotık  rnozmuıılu  mərasim-ayin  vo  inanışlar adət- 
oııonolorm təqvimb bağlı dövrəsiyb əlaqəbnir.  Bu baxımdan tobiotin  bahar 
çağındakı  oyanışını  rəmzbrıdirən  «Kos-kosa»  və  ya  «Kosa  oyuıııı» 
xaraktcrikdir.  Novruz  bayrarnı  günbrindo  bahann  gəlişi  münasıboti  ib  
oynanan,  qışm  ölümünü  və  yazın  gəlişini  gülməli  biçimdə  canlandıran  bu 
oyuıı mifoloji simvolikasmm zonginliyı ib  seçilir.
Başlanğıcdakı arxaik ritual xarakterini son dövrbrə qədər açıq-aydm 
qorumuş  oyun  zaman-zaman  xalq  teatn  kimi  səciyyobııdirilmiş,  həmçinin 
yazm  gəlişinə  lıəsr  olunmuş  törən  (mərasim)  sayılmışdır.  Kosa  oyununıın 
mərasimb bağlı  cəhətbrinə toxunularaq bu xalq mərasimbrində  hələ oyıın 
və  əybncəbriıı  mərasimin  özünə  çox  bağlı  olub  ondan  ayrı,  müstəqil  bir 
şəkildə  yaşamadığı  haqda  da  fikirbr  söybnmişdir.  Bir  qəııaəto  görə  iso, 
yazla qışm təbii  hadiso olaraq  canlandınldığı  «Kosa-Kosa»da homin  hadisə 
ayin-oyun kimi  icra olunubdur. Bu mənada «Kosa-Kosa» mifoloji  görüşbr, 
baxışlar dünyasmda boya-başa çatmışdır.
Tədqiqatçılar  haqlı  olaraq  Kosanm  geyimində,  qurşağa  və  boyuna 
düzdüyü  zmqırovlarda,  başa  geydiyi  şiş  papaqda  və  s.  qam-şaman 
geyiminin  rəmzbrini  görmüşbr.  Azərbaycanda  çoxlu  variantlan  qeydə 
alınan  bu  xalq  oyunu  Anadoluda  da  yayılrmşdır.  Vanda  «Kosa  oyımu» 
deyilən  bu  oyırn  hər  il  20  fevral  tarixində  oynanılardı.  Başlıca  qaynağım 
təbiotin  tam  olaraq  bilinməyən  yönbrini  rəmzbndirən  rituallardan  alan  bu 
oyunun iştirakçılan qurd, tülkü, çaqqal kimi heyvan qiyafətinə bürünərlərdi. 
Bu isə təbiət başlanğıcını  işarələyirdi. İnanışa görə, Kosa birinci  dəfə kimin 
evinə  girsəymiş,  homin  il  о  evin  içinə,  hoyət-bacasma  xeyir-borokət 
gəlirmiş.  Ona  görə  do  evbrə  gəbn  Kosa  oyunçulanna  ev  sahibbri 
çörokdon, yağdan-undan,  puldan-paradan hədiyyə ebrdi.  Beloco,  oyunçular 
kəndin  bütün  evbrini  bir-bir gəzərdilər.  Bütün  kənd  camaatı  buna  sevinər, 
deyər-gülərdi.  Buradakı  funksiyasmdan  göründüyü  kimi,  Kosa  ibtidai  çağ 
mərasimbrindəki sehrkar, ofsunçu və ya din xadiminin gördüyli işi görärdü.
Kosanın  birinci  gəldiyi  evə  xeyir-bərokat  gotirmosi  oslində  onun 
bolluq,  artım,  məhsuldarlıqla  bağlı  mifoloji  təsəwürbrdən  goldiyiııi  gös- 
tərir.  Artım ideyasıyla, qadın başlanğıcıyla bağhlıgı baxımından  Anadoluda 
Kosa oyununun bozi  yörələrdə qadmlar arasıııda oynanması  faktı da diqqəti 
çəkir.  Bu  oyunda  Kosa  obrazmı  kişi  qılığma  girmiş  bir  qadm  canlandınr. 
Bolluq  moqsədilə  oynanılan  həmən  oyunda  Kosanın  ətrafında  8-10  qadın 
dolanarlar  ki,  guya  bunlar  da  Kosanm  arvadlarıdır.  Mifoloji  yozumda  bu, 
Kosanm cinsi  gücünün  artıqlığına işarədir.  Bütövlükdə  həyatın  dövroviliyi, 
ölümsüzlük  və  ya  ölüb-dirilmə,  ebcə  do  artım  ideyası  ətrafmda  bırbşon 
obrazlarda  isə  seksuallıq  nəzərə 
9
афап  keyfiyyətlərdəndir.  Bundaıı  başqa 
həmin qadınlarm oxuduqlan türküdə:  «Kosa,  Kosa, kor Kosa», -  deyilir ki, 
fikrimizcə,  Kosanın  korluğu  ib   (bununla  bağh  başqa  hər  hansı  qeydo  rast 
gəlinmosə  beb)  burada  mifoloji  obrazın  arxaik  simvolikasına  baglı  tosov- 
vürbr də reliktiv şəkildə qorunmuşdur.

---