Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

vo  ya  fərqlilik  ııədən  ibarətdir?  Ən  əvvəl  Albastı  ilə  dağ  ruhu  arasmdakı 
münasibətləri  üzə  çıxarmaq  lazımdır.  Adına  A1  (A1  qızları,  Albız,  Almıs, 
Albuz,  Yalbuz)  şoklində  də  rast  gəlitıə  bilən  Albastmm  əslində  bir  dağ 
ruhu,  dağ  əyəsi  olduğunu  göstoro  biləcok  faktlar  çoxdur.  XI  yüzillikdəki 
gürcü  qaynaqlannda  Qafqaz  dağının  adma  Yalbuz//Albuz  şəklindo  rast 
gəlinməsi do sübuta yetirir ki, Albız//Albıs (Almıs//Alvız) bir dağ ruhuydu 
[93, s.69].
Azərbaycan  folklorunda  Albastının  məhz  dağ  ruhu  olduğuna  daha 
aydın  bir  işarə  var:  Böyük  oğlu  Qoşqar,  ortancıl  oğlu  Murov,  kiçik  oğlu 
К эра/ olan dağ ananın adı Alvizdir [20, s.33],  «AIvız» dağ adı  «Koroğlu» 
dastammn  V.Xuluflu  noşrində  də  keçir.  A.V.Anoxin  isə  «Altay 
şamanlığma aid materiallar»da  Altaylann ənənovi  görüşlərinə  görə  Ülgen 
vo  Erliklə  bir  münasibətlori  olmayan  dağ  ruhlarmdan  danışarkən  Abu 
Kaan  dağının  iki  qızı  olduğunu,  bu  qızlarm  hər  ikisinin  də  Yelbiz  admı 
daşıdıqları  faktını qeydo almışdı  [133, s.86]. Bu baxımdan Axısqa elindoki 
coğrafı  adlardan biri kimi  «Yalbuz»  dağ adı da xüsusilə  diqqəti  çəkir  [45, 
s.37]. Sözün kökü Yal//Al-dır.  Morfonoloji yozumbir çox türk boylarmda 
şorir  ruh  bildirən  Yel//Yil  sözünün  do  Yal//Al  ilo  bir  kökdon  olduğunu 
göstərir.  Hami  ruh  bildirməsi  baxımından  dağ  ruhu  «albıs»ların  hami  və 
ya  yardımçı  şaman  ruhlan  sırasında  görünmobri  də  diqqəti  çəkir.  Şaman 
özü  Ulıı  Yer  Ananın  bir  simvoludur.  Şor,  kumandi,  kaçin,  qızıl  və  digor 
Sibir  türklərinin  ənənovi  mədəniyyətlərində  şamanların  yardımçı  (hami) 
ıuhları  dağ əyəbridir.
Vergi  verilməsi  hadisəsini  do  dağ  ruhlanyla  olaqolondirirdibr. 
Şamanlar  içorisində  özləriııin  məhz  homin  dağ  oyoləri,  dağ  ruhları  olan 
albıslar  noslindon  çıxdıqlannı  söyloyoıılor  belə  vardı  [95,  s.30].  Özbək  və 
qırğız-qazax  şamanlarmdan  bir  çoxlarımn  yardımçı  ruhları  sırasında 
albastınm  da  admın  çokilmosi  elə  bu  üzdəndir.  Onun  üçün  də  bir  adama 
Sarı  qızın  dəyib  toxunmağıyla  həmin  adaırım  hoqiqi  şaman  olacağına 
inanııdılar.  Bu  baxımdan  Sarı  qızla  Albastı  biri-birinin  bənzəridir.  Dağ 
kııltuyla eyni dərəcodo bağlılıqlan da belə bir qənaəti doğurur.
Dağ  əyəsi  həm  də  su  əyəsinə  oxşar  təsəvvür  ebyirdibr.  Belə  bir 
oxşarhğın  isə  təməlində  hər  halda  dağ  əyələri  ilə  su  əyələrinə  müstəsna 
yerin  ayrılmağı  fıkri  dayanırdı.  Ömək;  Sibir  türklərindən  xakaslar  dağ 
nıhlannı  bütün  canlı  varlıqlann  sahibi  sayırdılar.  Tofaların  inanışlanna 
görə,  bütiin  yerli  ruhlar  Dağ  oyosinin  (Daq  ezi)  hökmündəydilər.  Bəzi 
onənolordo  isə  hotta  əcdad  rııhunun  daşıyıcısı  kimi  baxılan  dağ  əyəsino 
nisbətdə  su  oyosi  daha  miihüm  bir  yer  tııturdu.  Yeraltı  dünyasınm  sahibi
olan  Erlikin  xidmətindo  dayanan  Almış//Albıs//Albastı  bir  sııa  türk 
topluluqlarmın,  məsolən,  şor  türkləriııin  ənənəvi  görüşlərindo  su  oyosi 
sayılırdı.  Uzun  qızılı  saçlı  Albasın  Sibir  tatarlarında  su  anası  olaraq 
bilindiyi  haqda  da  elmi  ədəbiyyatiarda danışılmışdır  [93,  s.77].  Tatarların 
«sa  anası»  (başqurdlarda  «hıu  inəhe»),  qazaxlann  «su  pərisi», 
türkmənlorin  «suv  adaını»  dedikləri  do,  özboklərdo  «sa  alvastisi»  adını 
daşıyan  da homin  varlıqdır.  Dağıstan tərokəınəlorində  iso  ütnumon  albastı 
və  suv  anası  obrazları  haqda  təsəvvürlər  biı-binnə  qarışdırılır;  hər  halda 
bir başlanğıcdan  goldiyino eyni  funksiya  zaman-zaman  gah  bırino,  gah  da 
digərinə aid olunur.
Bir  çoxlannm  yanlış  olaraq  kənardan  golmo  (hind-gcrman 
xalqlarmdan  kcçmo)  bir  iııanış  olaraq  səciyyələndirməyə  çalışdıqları 
Albastı  Anadolu folklorunda da su ilə bağlanır. Qızılı sarı  saçlaıı olan,  adı 
bəzətı də «su  gəlini»,  «su  pərisi» kimi mənalandırılan bu varlığın daha çox 
suya  gəldiyinə  inanırlar.  A1  qarısı  ilə  bağlı  əfsanəbr  içərisindo  bıııuın 
öməkbri çoxdur.
Su  ib   bağhlığı  baxımından xakas qəhrəmanlıq  eposundakı  mifoloji 
Xuu-İneyb  eyni  ipostasda çıxış  edən  Xuu-xat  adlı  varlıq  da  daha  çox  su 
oyəsini  -   suğ  eezini  xatırladır  [277,  s.222].  Buradakı  Xuu-xat  adı  «Ağ 
qadın»  məııası  bildirir.  Maraqlıdır ki,  quınuqlar da  Albastıya  eyııi  şokildə 
«Ağ qadın» -   «Ak katm» deyiıbr.  Altay  şamanizmində  şamanlarııı  ilham 
pəribri  sayılan, xüsusi  adları olmadığından Ülgenin qızları  doqquzu da bir 
yerdə  «Ağ  qızlar»  adını  daşıyırlar.  Ancaq  buradakı  «ağ»  komponcnti, 
fikrimizo,  xakas  qohromanlıq  cposunda  rast  golinən  mifoloji  Xııu-iney 
obrazının  adındakı  «xuu»  komponenti  ib   eyni  semaııtik  yiik  daşıyır. 
«Xuu»  sözünün  fonetik  variantı  olan  «qu»  altay,  teleut,  saçay,  qırğız  və 
digər  türk  bhcəbrində  «sarı»  (sarımtıl)  mənalarında  işbııir.  13u  iso 
Yaradıhş  dastanının  Verbitski  variantındakı  Ağ  ana,  Sarı  İney  vo  Xuıı- 
İney  obrazlarımn  cyni  semantik  bölgüdə  dayanmaqdan  da  çox  eyni 
mifoloji  simvolika  daşıdıqlarını  göstərir.  Arxaik  strukturlu  mifoloji 
kompleksin  traıısformasiyaya  uğramış  şokillori  olan  homin  mifoloji 
varlıqlarla  funksional-semantik  baxımdan  Albastı  və  Sarı  qız  arasında 
bənzorlik var ki,  buııa eyııiyyət də deyib bibr.  Mifoloji  varlıqlar olduğuna 
onlarm adlan  da eyni mifoloji simvolikanın daşıyıcıları kımi çıxış edir.
Albastı  e b   Sarı  qız  qədor  su  stixiyasma  bağlı  olduğu  kimi  yeraltı 
dünyasına  da  bağlanmaqdadır.  San  qızm  yeraltı  dünyaya  bağlılığım 
koybal  şamanlarının  davullarındakı  təsvirbrdə  do  gördük.  Eyni  dərəcədə 
Albastı  da  yeraltı  dünya  ib   əlaqəlidir.  Bəzi  ənənələrdə  ölümdən  xəbər

---