Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

olunurdu.  Buna  görə  də  aski  türk  yazılı  abidələrində  «öldü»  yerinə  bəzətı 
«uçdu»,  «şahin  oldu»  (şunkar  boldı)  kimi  ifadəbr  işlədilir  (Bunun  isə, 
şiibhəsiz, tənasühlə, metempsixoz etiqadı ilə heç hansı bağlılığı yoxdur).
Teleutlann  dilində  sakral  məzmunlu  «tın-bura»  ifadəsi  var.  «Tm- 
bura» şamana güc verir ki, ruhlara xidmət göstərsin. Şamanlar bir-biriləriylə 
çarpışan  zaman  daha  güclü  olanı  о  birinin  heyvan  cildli  «tm-bura»sını 
oğıırlayıb  məhv edərdi  ki,  guya bundan  iki-üç  gün  sonra  həmin  şaman  özü 
də  ölərdi.  Çünki  onun  həyat  gücü  də  elə  о  «tın-bura»daydı.  Altay 
qəhrəmanlıq  dastanlarma  görə  də  bahadır va ya  digər personajın  öz  cam  -  
həmin  tm  onun  özündən  kənarda  düşmənin  gözündən  iraq  bir  yerdo 
qorunur. Burada bədəndən kəııarda olduğu düşünülən canın maddi tasəvvür 
edildiyi  göz  önündədir.  Sibir  türklərində  nəfəsin  bir  bag  kimi  insan 
bədəninin  bütün  bəndlərini,  oynaqlannı  bir-birinə  bağladığı  şəklində 
tasavvüriin  də  varlığı  müşahidə  olunur.  Tin  üzübnda  bütün  oynaqlar 
yerindən  oynar,  bir-birindən  aynlıb  parçalanar.  Bu  üzdan  də  tin  hətta 
yuxudaykən  adamm  bədənini  tərk  etmir.  Şaman  qamlıq  eləyən  zaman  isə 
onun cismində qərar tutur.
Tuva türkcasinda «tm» sözü «həyat» anlamı ifadə edir. Xakascada isə 
«tım  sıxtı»  sözü  «canı  çıxdı»  mənasma  gəlir  ki,  buradan  da  canm  bədəni 
tərk  etməsiııin  nəfasin  kasilməyi  kimi  düşünüldüyü  aydm  olur.  Xakaslarda 
deyərdibr  ki,  adamın bir  cam  var;  о  da  «tın»dır.  H əb  adam  ana  bətnində 
olanda  «tın»  yaranır.  Elə ki  döl qımıldanmağa başlayır,  deməli  tin  var.  Tin 
badəndan  göcbk  ağ  ip  şəklində  çıxar;  əgər  günahsız  adamm  canı  isə  onda 
göylara uçur [374, s.85].
Türklərin ruh  həyatının  zonginliyini  əks  etdirən anlayışlardan biri  da 
«üzüt»  mafhumudur.  Üzüt  «ölmüş  kimsənin  ruhu»,  elacə  də  «şar  ruh, 
şeytan» kimi tərcümə oluna bibr.  Bu anlayışa şaman afsaııalərindo çox rast 
gəlinir;  həmiıı  mətıılərdə  ölmüşlərin  ruhlarınm  olduğu  yerə  -   «üzüt»lərin 
toфağına  aparan  yolda  iki  çayın  varlığından  və  s.  danışılır  ki,  onlar  da 
Erlikin  yeraltı  saltanətinda  yaşayır  və  ona  xidmat  göstararlar  [176,  s.l 11]. 
İnanışa  görə,  Iizütlar  haddan  çox  acgöz  varlıqlar  olub  evlərdən  уеуэсэк, 
içəcək oğurlardılar.
Teleutlann  təsəvvürləıində  üzüt  ölünün  qırxı  çıxınca  məzarlıqda 
yaşayan  və  ara-sıra  evə  girmək  istayan  bir ruhdur  ki,  onu  şamandan  başqa 
heç  kim  görə  bilməz.  Qasırğaya dönüb  də canlı  adamlan  ziyarətə  galon  bu 
acıqlı  ruhlar  azar-bezar  gat iri r,  insanlann  bəzan  lıatta  vücuduna  nüfuz 
edərak  onlara  sədəmə  toxundura  bilirdilər.  Bu  mənada  «körmös»lordən 
fərqli olaraq, onlar maddi substansiyalı demonik (mifoloji) varlıqlardı.
Şorların  mifoloji  va  dini  etiqadlanna  dair  İ.D.Xlopinamn  ötən  əsrin 
20-ci  illariııdaki  çöl  materiallanna  əsasən,  «üziit»lər  öliihr  səltənətinə  yol 
alan caıılardır ki, cisimdən ayrılmaq istamayarak yer altda deyil, yer üziində 
qalmaq  istər;  qamın  da  üzərinə  düşan  onlan  dila  tutub  yeıaltı  dünyaya 
getməyə  razı  salmaqdır  vo  s.  [385,  s.75-76].  «Əski  uyğur  türkcasi 
sözlüyü»ndə da «ruh, can» manaları olduğu göstarilan «iizüt//özüt» sözünün 
ruhla  bağlı  məzmunu  həmçinin  Altay  şamanizmindəki  «üzüt  payram» 
(ruhlann  bayramı)  va  b.  kimi  ifadələrdə  qorunmuşdur.  Bir  sıra  aski  türk 
abidalarinda  isa  «ruh»  mənasından  başqa,  «üzüt»ün  sadaca  «ölü»  anlatnı 
bildirdiyi  göstərilir  ki,  bunu  da  ümumiyyətb,  türkbriıı  nıh  və  təıılə  bağlı 
qadinı  görüşbri əsasında izah etmak olar.
«Üzüt»  sözü  daha  çox  Sibirin  türk  xalqlarınm  və  monqoliarın 
dilinda  yayılmışdır  [176,  s .l ll] .  Həmçinin  uyğur  abidəbrinda  «ÖIü  aşı» 
yerinə  «üzüt aşı» deyilir.  Güman  edilir ki,  ölümb  bağlılıq bildiıən  «iiziit» 
anlayışmm kökü «can, ruh» anlamlı «ös//öz//üz» ib  əlaqəlidir.
Beblikla,  türkbrin  ruh  hayatma  dair  bir  neçə  obraz-anlayış 
üzarinda  aparılan  müşahidə  onlann  tanrıçılıq  va  şamanizm  görüşbri 
işığında  bir-biriyb  bağlılıqda  kompleks  araşdırılmasının  mümkünlüyü 
gerçayiııi ortaya çıxarır.

---

ill  BÖLMƏ 
TƏBİƏT VƏ ƏCDAD KULTLARI ÇEVRƏSİNDƏ 
TƏŞƏKKÜL TAPMIŞ 
TÜRK MİFOLOJİ OBRAZLARI
Təbiətin  dövrəviliyi  ideyasından  gələn 
mərasim  qaynaqlı  bir sıra obrazların 
mifopoetik funksiyası
Etnoslann  bir-birindən  fərqinin  nə  irq,  nə  dil,  nə  din,  nə  də 
savadlılıq  deyil,  yalnız  davranış  stereotipinə  görə  müəyyənləşdiyi,  bunun 
isə  insanın  (demək  ki,  həm  də  etnosun)  landşafta  fəal  uyğunlaşmasmm 
yiiksək  şəklindən  ibarət  oldıığu  gerçəyi  artıq  sübuta  yetirilmişdir  [205, 
s.7].  Dinin  ekologiyasınm  araşdırılması  todqiqatçıları  bu  qənaətə 
gətirmişdir  ki,  ətraf ınühit,  təbii  şərait  mədəniyyətin  bir  çox  aspektlərinə, 
eloco  də  dini  inanışlara,  mərasim  və  ayinlorə  əhəmiyyətli  dərəcədə  təsir 
göstərir.  Yəni  əski  dini-mifoloji  dünyagörüşü landşaftla, təbii  şərthılə çox 
doriıı  bir  bağlılıqdadır.  Mıfoloji  təfəkkiirün  bəzi  xüsusiyyətləri  elə 
«ibtidai»  insanın özünü  ətraf aləmdən  kəskin  ayırmamasmın  və özünə aid 
xüsusiyyətləri  təbii  obyektlərin  iizərinə  köçiirməsinin  noticəsidir  [286, 
s.164].  Buna  görə  də  ətraf mvihitdə  baş  verən  dəyişikliklər  mədəniyyətin 
nüvəsində  dayanan  elementlərə  birbaşa  və  ya  dolaylı  yolla  öz  təsirini 
göstərir.  Bir  mənada  təbiətdən  daha  çox  uzaqlaşmağın  özü  demək  olan 
mədəniyyət  пэ  dərəcədə  təbiətlə  yaxm  bağlılıq  içərisində  isə, 
modoniyyotşünaslara görə,  onun üçün tarix və tarixilik amili  о dərəcədə az 
əhəmiyyətlidir.
Əslində  etnos  özü-özünü quran  dinamik  sistem  olduğundan  onunla 
canlı  göziində  gördüyü  təbiət  aləmi  arasında  sərhədi  müəvyən  etınək  də 
çətindir.  Belə  ki,  əski  və  eləcə  də  ənənəvi  mədəniyyətlər  təbiəti  bir  canlı
olaraq  görmüşlər43.  Ənənəvi  cəmiyyətə  mənsub  bir  iıısanın  düşiincə 
mexanizmi  bu  üzdəndir  ki,  texnogen  sivilizasiya  insanımn  düşünmə 
tərzindən  fərqlənir.  Elmi-texniki  tərəqqinin  həlledici  rol  oynadığı, 
«avropalaşmış»  elmi  təfakkiirün  inkişaf  etdiyi  bir  cəıniyyətdən  fərqli 
olaraq  təbiət  və  əcdad  qanıınlarıyla  yaşayan  ənənəvi  cəıııiyyətin  iıısanı 
sillogizm  məntiqinə  əsaslanan  mühakiınəniıı  mücərrəd  sxemi  üzrə 
düşünmür;  о  öz  dünyasında  düzgün  fıkirləşir,  yəni  düşündükləri  sağlam 
montiqlə  uyğunluq  təşkil  edir.  Lakin  bu,  postindustrial  cəıniyyətdo  təlim- 
tərbiyə  prosesi  zamanı  kütlə  şiiunına  yeridilərək  fonmlaşdınlmış  olan 
dünya  mənzərəsinin  əsaslarına  və  texnogen  tipli  sivilizasiya  insaııınm 
varlığa  baxışlarma  uyğun  gəlmir.  Yeni  Avropa  ilə  gələn  bıı  elm  anlayışı 
bizim  təsəvviiriimüzdə  dünyamn  obrazmı  yaratmaqla  qalmıi',  axı  həın  də 
təfəkkür  tipini  formalaşdırır,  onu  mədəııiyyətin  də  üzəıinə  köçiirərək 
insanların  şüuruna  rasionallığın  öz  strukturlarmı  pərçimləyir.  Bıı  lıənıin 
təfəkkür tipidir ki, təbiətə artıq bir canlı varlıq kimi baxmır [363].
Təbiətə  iimumən  dost  münasibəti  ilə  seçiləıı  əski  mifoloji  diişüncə 
tipini  L.Levi-Brül  «montiqoqədərki»  təfəkkür  və  ya  şüur  tipi  kimi 
səciyyələndirir. 
Bu  təsəwürlərin  hakim 
olduğu 
şüıır  «mifopoetik 
dünyagörüşü»,  həmin  şüur  çağı  iso  «mifopoetik»,  «kosmoloji  çağ» 
adlandırılır.  Məntiqi  təsnifatdan  fərqli  olaraq  mifoloji  düşüncənin  osasında 
sadə  tııtuşdurma  və  ikili  (ikişər)  qarşıdurma  dayanır.  Kosmoloji  çağın 
mifopoetik  dünyagörüşü,  rəmzi-məcazi  təbiətli  mifoloji  məntiq  do 
mıkrokosmla makrokosm arasında olduqca yaxın bağlılıqdan çıxış edir  [370, 
s.l 15].  Dünyanı  və təbiəti dərkin  başlıca üsulu kimi ziddiyyətlorin lıəllinin də 
əsas yolunun  mif olduğu bu çağ düşüncəsinə görə Iıər ııəsnə  bir ayrı  nəsnədə 
qərar tııtubdıır44.  Sonralar türk tosovviif şerində -  dərvişlərin diliııdə  ifadəsini 
«on  səkkiz min abmi  bir zərrədə görmək»  şəklində tapan  mistik  düşüncənin 
kosmoloji şüur çağından gəloıı öz qaynağı var.
43  T abbti  catılı  bilməyin,  onunla  dialoq  qurmağın  bir  nümunnsini  v ax tib   akad.  II.Araslı 
Azarbaycan  kəndbriııdə ziro akənbrin  ad.ıti  timsalında qələm ə  alıııışdır.  I bıııin  adota gnrn, 
zira  okmino  su  vermok  olınaz,  lakiıı  b e b   inam  var  ki,  ngor  ziro  sıı  içocoyimbn  ııaiiıııid  olsa, 
quıuyar.  Odııi'  ki,  zirə  okon  kandli  har  axşamüstü  gəlib  cıkinm  yanm da  dayanar  vn  dcyar: 
«İnşallah  sabah  zirəyə  su  vcrncnynm».  О  bu  cümləni  hnmişo  tnkrar  e b r   vn  gııya  / i n   dn  bıı 
ünıidb yaşayar, yannıaz yctişər [15,  s.185].
44  liu.  matcriyanın  strukturu  i b   bağlı  müasir təsəvvürləra  göra zam anın  har  anmın  bir  ayrı
anla  identikljyi  və  ım kaıım  hsr hansı  nöqtəsinin  onun  bir  başqa  ııöqtssiyb  cyniyyat  ləşkil
ctdiyi  fik riy b  də üst-iista düşür [233].

---