Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

Varlığm  -   İlkin  Yaradıcı  obrazımn  da  təşəkkülündə  rol  oynadığı  haqda 
fikirlərə isə elmi ədəbiyyatlarda six təsadüf edilir.
Dinşünaslıqda  irəli  sürülmüş  bir  qənaətə  görə,  ilahiyyatdan  alınma 
əııənəvi  «ruh»  termini  dəqiq  deyildir  va  onsuz  da  dolaşıq  olan  problemin 
öyranilməsində  bir  az  da  qarışıqlıq  yaradır.  Buna  göra  elə  animizm 
terminini işlətməkdən də imtina etmək lazım gəlir [253, s.37].
Türk  mifologiyasmda  ruhlar  bəzəıı  eyni  bir  ad  altında,  «ülgenbr», 
«erliklər»,  «xudaylar»,  «yayıklar»,  «albıslar  (albıstaar)»,  «teyrilər»...  kimi 
bütöv  kateqoriya  təşkil  edir.  Əski  türkbrin  dini  inanışlannm  asasını  Göy- 
Tann  inamşı,  acdad (atalar)  kultıı  ilə  yanaşı  tabiat  qüwalərinə  inam  təşkil 
etmişdir. Bu inama görə isə kainat ruhlarla dolu bir aləmdi.  Həmin ruhlardır 
ki, torpağa,  suya,  oda,  ağaca...  göstəribn  sayğının  təcəssiimü  idilər.  Aynca 
ruhlar  aləmini  yaradan  bu  varlıqlardan  эп  çox  bilinənləri  insanlan  himaya 
edan  əcdad  ruhlan,  dərd-bəlalardan  qorııyan  hami  ruhlar, yiya//aya  deyibn 
hami ruhlardır.
Əslində  elmi  ədəbiyyatlardakı  «ruh»  istilahı  əksər  hallarda 
fövqəltəbii  varhqlann  ən  müxtalif  kateqoriyalarım  bildirmək  məııasmda 
işladilir.  İnananlardan,  eləcə  da  şüurun  dayişik  halıyla  yaşayanlardan  ötrü 
hamin  ruhlar  hətta  maddi  qavranılan  şakliyb,  cismani  olaraq  mövcuddur; 
orılar bu ruhlan açıqca görə bilirbr və s. Lakin həqiqətdə ruh həyatı ilə bağlı 
həmin  varlıqlar  digər  mövcudatdan  fərqli  olaraq  «qeyri-maddi»,  cisimsiz 
varlıqlar donuna döşüb gözə görünməyərak hiss etdirmədən  məkan  va hətta 
zaman  boyunca  dolaşa  bilirlər.  Onlar  ham  do  dönərgə  təbiətli  olub,  bir 
dondan  başqa  dona  düşürlər.  Şamana  bütün  bilgiləri  yetirən  da  məhz 
ruhlardı. Bir sıra fikirbrə görə şamana yol göstorən ruhlarm iki əsas tipi var. 
Bunlardan  birincisi  şamanın  nazarəti  altında  olan  və  ona  xidmət  göstərən, 
ikincisi isa daha çox qoruyucu və ya yardımçı ruhlardır ki, onlar da şamanın 
ehtiyacına göra çağınlır. İ.D.Xlopina şorlann ənəııəvi dini görüşlariyb bağlı 
yazırdı  ki, bütün  şaman ruhlaı ı  yalmz qam-şamamn  özünün  anladığı  dildə 
danışır.  Bazi  şamanlann  isə  fovqaltəbii  varlıqlar  olan  hami  ruhlan  göy 
xatunları  idi.  Lakin  bu  təsəvvürbr türk  şamanizmində  özünü  heç  da yayğın 
hadıso  kiıni  göstərmir.  Şamanın ruhunun о biri  dünyalan  dolaşmağıyla bağlı 
ən  aski  görüşbri  əks  etdirən  mətnbrdə  də  «şaman  azan»na  tutulan  vaxt 
şamanhğa namizədin ruhlarla intim əlaqəsi epizodu yoxdur.
Epilepsiya  və  şizofreniya  kimi  hallar  ibtidai  cəmiyyətdə  ruhlar 
abminin  təsiri  ilə  bağlılıqda  yozulurdu.  Xastabnma  hallan  beb  onənəvi 
madaniyyətdə  azar-bezar  gəzdiran  va  özbri  də  daha  çox  antropomorf 
təsəvvür edibn  ruhlarm  adıyla bağlanmışdır.  İbtidai  təsavvürbrda  ümumən
insanın səhhətində  baş verən  hər hansı xastəlik halı ruhlarla alaqabndirilirdi. 
Tasadüfi  deyil  ki,  demonik  varlıqların  çoxunun  adı  həm  də  azar-bezarla 
bağlıdır.  Dini-mifoloji  sistembrin  demonoloji  tasavvürbr  qatını  təşkil  edaıı 
ruhlar  haqqındakı  təsəvvürbrb  bağlı  həmiıı  varlıqlara  ayn-ayrı  mifoloji 
məttılərdə, ən  çox da demonoloji təsəvvürbri əks etdirən  inamlarda,  mifoloji 
rəvayətlərdə və s. rast galinir.
Mifoloji  varliq  olaraq  ruhlar  insanlarla  eyni  zamanda  daim  tamasda 
olan gözəgörünməz,  gizlin  tabiat gUcbridir. Onlar har zaman bu  dünyadakı 
varlıqlarla bağlılıqlarını qoruyurlar40. Bir peyğambar,  müqaddas kitab va ya 
malak  anlayışmın  olmadığı  qadim  türkbrda  yalnız  Umay,  ebcə  da  onun 
bənzari kimi ruhlar va ya başqa sözb, övliya tipli və s. varlıqlar olmıışdur.
Antik  adabiyyatla  bağlı  fundamental  araşdırmalaıınm  naticasi  olaraq 
O.Freydenberq deyir ki, mifoloji obraz va aıılayış har na qadar diinyadarkinin 
ayn-ayn  vasitalari  olsa  beb,  balli  bir tarixi  marhalada  onlardan  biri  digarini 
qarşılıqlı  olaraq  şartbııdirir  [382,  s. 181-182].  Bundan  da  alava,  başqa  bir 
mühüm  cahat  hamiıı  anlayışlann,  özlarinda  koııkret  obrazlan  tacassiim 
etdirmabridir. Beb obraz-anlayışlardan da biri «qut//kut» mafhumudur.
Sibir, Türküstan  va Qafqazin,  elaca da  bir sıra digar bolgalarin  tiirk 
xalqlarinm  ananavi  görüşbrinda  «hayat  giicü;  ruh,  can;  cmbrion, 
hayatverici  başlanğıc;  barakat,  bolluq,  uğur;  saadat,  xoşbəxtlik»  bildiraıı 
bu  anlayış  qadim  tiirkcada  «sakral,  müqaddəs»  mərıah  «kutluq»  sözüniin 
kökündə  dayanırdı.  Yakut  mifoloji  düşüııcəsina  görə,  ayıı  rulılardan 
istanan  və  acıqlı  ruhlarla  şamanlar  tarafindan  oğurlanmağı  xastalikb,  ya 
da ölümla ııəticəbnən  kut «ilahidan gabn bir həyat qüvvəsini,  başlanğıc»ı 
bildirmişdir41.
40  H.ımin  bağlılığm  bir  ifadəsi  Л /.ərbaycaıı  türkbri  arasmdakı  «ruf (ruh)  ölçmn»  inamında 
qonınmuşdur.  İnama  görə  bir  adam  durduğu  yerda  qızdırıb  xəstələnorso,  dcyərbr  ki, 
fılankəsi  ru f tutub.  Çox  vaxt  isə  adamı  ölon  qohumlarının,  yaxınlarm ın  rufu  tutar,  çilrıki 
onlarm  gözü-nəzəri  buralardadı.  Q əbir  üstünə  gedilməyəndə,  qohumları  ölanlari  yad 
elamnynndə  onlardan  birinin  rufu  adamı  tutar.  Belə  olanda  həmin  ruhun  no  istndiyiııi 
öyronməkçüıı  xəstəni  apararlar  ru f ölçənin  yanına.  Rufçu  d;\ dcyər  ki,  ru f lıalva  istoyir  vo 
tapşırar  ki,  halvam  bişirib  yeddi  qapıya  versinbr.  Нэг  adam  ru f  ölço  bilmoz.  Bu,  inama 
göro ata-anadan, nəsilliklo verilir və s.  [62, s.9].
41  Bu  məfhum  Türkiyo  türkcosindo  «yaxşı  olamət;  xoşboxtlik;  qida»,  türkımncodə 
«xoşbəxtlik»  və  b.  monalarda  da  işlənir.  Qaraqalpaqcadakı  «qutunı  qaçtı»  ifadosi  «bəxtim 
gatirmədi»  demokdir.  A yn-ayrı  türkcəbrdə  «qut//xııt»  variantları  olan  söz  çuvaşcada 
«səadət»  anlamıyla  «xıt»  şoklində  qalıbdır.  Azərbaycan  türk  şivabrində  «qut»un  «həyat 
gücü,  can»  («qutdan  dtişmək»  -   yaşamaq  gücünü  itirrnok)  mənaları  qorunubdur.  Bu 
anlayış  Azərbaycan  tiirk  ədobi  dili  örnəkbrində  «sayalı,  mübarək,  xeyirli,  uğıırlu» 
anlamiarında da işbnm işdir.

---