Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)
Yüklə 162,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
yaşayır [166, s.20-21]. Altayhların iplik kimi düşündükləri ruhu da guya о kəsər. Erlikə aparan yolda «pudak» deyibn ınaneolor vardı vo şaman bu ongolləri böyiik çotinliklə aşa bilirdi. Altaylarda Erliki rəmzləndirən bir bıit düzəldilmədiyi kimi onun rəsmi do çokilmirdi. Kaçinlərdən toplanmış mifoloji motnbrdon iso anlaşılır ki, Erlik dünyanm yaradılması aktında da iştirak edir [163, s. 117]. Şorlarda o, yeraltı dünyasmda yaşayan varlıqlann başçısı sayıhrdı. Bu türk xalqımn bir təsəwürünə görə də şaman ölünün və ya azarlınm nıhunu geri qaytarmaqçün yeraltı dünyaya gedən zaman ogər iizünü Eılikə göstərmiş olarsa, onda ölər. Tuvalılara görə isə, Erlik heç də insanlara işi-gücti ancaq elo ziyan vernıək olan bir varlıq deyildi. Tuba- kijibrdə də yeraltı ölülər səltənətinin sahibi sayılan Erlik biy görünüş etibarilə qazaxların tosəvvüründə hoddon artıq iri və uzıın döşlərini çiyinləri üzərindən geriyə atıb gəzon albastılara bənzəyir. Altay türklorində «Erliq xaan» adını daşıyan bu varlıq on acıqlı ruhlfrdan sayılmışdır. Erlik xan yeraltı dünyanm ağası, qaranhq dünyanm böyiiyü hesab olunur. Pis adamlar ölən zaman onlann ruhu Erlikin səltənətiııə düşür. Onun əliııdə yaşıl domirdən qılıncı, insan sümüklorindon düzəlmo do bir əsası var. Bədonini başdan-ayağa ilanlar sarıbdır. A1 qanda bişinlmiş yemoklor уеуэп, ciyər qanı içən qorxunc görünüşlü bu varlığm bir adı da «dağınıq saçh tors Erlik» monası veron «Yalbir çaçtu Erlik»dir [397, S . 1 4 1 ] , Şamaıı alxışlarında Erliyin hotta utanmaq bilməyon çirkin vo əxlaqsız qızları olduğu tosvir edilir; oııun doqquz qızı var vo heç birinin də adı yoxdur. Erlik özii do yaman ruhların başında dayamr; «körmös», «yeek», «aza», «şulmus» kimi bütün bədxalı ruhlar onun hökmü altmdadır. Altayların etiqadmca, Erlikin insanlardan başlıca istodiyi bir şey var ki, о da qurbandır. Əgər qurbanını vaxtlı-vaxtında gotirilso, noinki insanları incidib oziyyot veror, üstolik oğullarım göndoror ki, onlan ruhlarm hücumuna momz qaiınaqdan qorusun. Altaylar inanırdılar ki, hor aulun qapısını onun bir, ya iki oğlu qoruyur. Şamanların bir çoxu onun oğlanlarmı hotta özlərinin yaıdımçı nıhları gözündo görürdiilor. Erlikin özü və soltənətiniıı Altay eposlanndakı təsviri do şamanizmdəki tosvirlərlə, əsasən üst-üsto düşür. Ümumiyyotlə, funksiyasma görə qarışıq sociyyoli olması isə Erlik obrazmın özii özünü toşkil edən, özünü quran oııonovi sistemdo keçirdiyi evolyusiyanm noticosidir. Zaman- zaman ağsaqqalh qoca abid olaraq diişünülon Erlik, tuba kijilərin təsəwüriinə göro, həm do bir qadın görünüşlüdür; uzun döşlori olan Al anasma bonzər bir varlıqdır. Eynilo Altay türklorinin oııənovi görüşlorində də şulmuslar həm qadm, həm də kişi görünüşlü tosovvür edilmişdir [379, s.162]. Həm qadm və hom do kişi olaraq tosowür olunan bu varlıqlarm belo ikili görünüşü oslində onlarm öz başlanğıclannı bir kökdoıı aldıqlanna, ilkin ambivalent tobiotino işarədir vo yer rulıu olaraq biliııən mifoloji obraz kimi başlanğıcda bir olan ideyasmın daşıyıcısıdır. Yəni kişi görünüşlü olmağıyla yanaşı, eyni zamanda iri, sallaq döşbrini çiyinləri üstiindon geri tullamış qadın kimı tosovvür olunan ölülor soltənotinin yiyəsi Erlik-biy [380, s.39] bir atributu da yeraltı dünya sahibi olan mifoloji Ulu Ananın cizgilorini daşıyır, lakin bu heç do sadoco «matriarxat dövrünün ulu ana tannsi ilo ölülor soltonoti hakimi obrazimn zahiri olamotbrinin qaynaşması» deyildir. Altay qəhrəmanhq dastanlarmda təkgöz bahadir Erliyin hor gəlişi ilo alomo qaranhq çökür, yel osir, firtina qopur, yer lərzəyə golir ki, bu da homin demonik gücün yeraltı ölülər səltənotinin hakimi olmasi funksiyasma uyğun golir. Qazax nağıllarmda yeraltı səltənət hakimi olan mifoloji obraz da oski türklərdəki Erlikin bir çox atributlanm qoruyub saxlamışdır. «Yeı- Töstük» nağılmda yeraltı dünyanm hakimi Temir xan adım daşıyır. Altaylarm mifoloji dünyagörüşündə iso Temir kaan Erlikin oğullarmdan birinin adıdır [313]. «İlk insan» surəti ilo qarşılaşdırılan (əski Altay əfsanolorindo ilk insanm adınm «Erlik» olduğu deyilir) və əvvəllor Ülgeno dost olduğu söylonon Erlikin sonralar göylərdən yero, oradansa yer altına endirildiyi şoklindo do bir yozum var ki, bu da, şübhəsiz, obrazm semantik-struktur mahiyyotini açmır. Oslindo Erlikin göydon уегэ atılmağı, ilk insan (vo ya insanlığın ocdadı) olmağı haqda görüşlor tam bir dövro toşkil edir. Irans- formasiyaya uğrayaraq Altay eposlarinda hotta işğalçı bir «qaaıı» (xan) olaraq meydana çıxan Erlikin göydon yero atilmasi motivi adma «tanrı övladı» da deyilon göy oğlunun yero atilmasi ilo, olbotto, oxşardır vo bu baximdan da yakutlarm Tanrı tərəfındən göylərdon qovıılmuş «tonha adam» obrazları ilo müqayisoyo gəlir. Türk şaman mifologiyasında diqqoti çokon obrazlardan biri Aan Aıqıl Oyun adını daşıyan ilk yakut şamanıdır. Ona bozəıı sadoco olaraq «Arkıl» (Irkıl) da deyilir. Şaman əfsanolorino əsasən, oldııqca güclü bir oyun (yəni qam-şaman olan) və heç bir ilah (tanrı) tanımayan bu ilk şaman, yakutlarm inanışına göro (və şaman motnlorindon do göründüyii kimi), lıotta bir neço il Önco öbnləri belo dirildo bilon vo korların da gözləıini açmaq qüdrotindo olan biriymiş. Onun bir qüdrot sahibi olduğu xobori Yaradaııa yetişir. Ulu Yaradan - Ürünq Ayıı Toyon ondan: «Son bu gücü hardaıı Yüklə 162,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|