Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)
Yüklə 162,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
dəqiqləşdirilmədiyi halda onun yerli-yersiz işlədilməsi bu anlayış altmda nəyiıı başa düşiilməsində də qanşıqlığa yol açıbdır. Şamanizm probleminin ilk araşdıncılanndan bir çoxu onu aynca dini sistem olaraq səciyyələndirmiş, türk xalqlarmın mənəvi həyatında böyük yer tutan bir hadisə kimi onu hətta Ural-Altay (Turatı) dini adlandırmışlar. XX yüzillikdə şamanizm, eləcə də tipoloji və funksional baximdan ona yaxın olan fenomenlər Cənub-Şərqi Asiyada, Şimali və Cənubi Amerikada, Avstraliya və Okeaniyada da üzə çıxanldı. Ancaq əldo yetəcək qədər qaynaq olmadığından, türk dininin qarşılaşdırmalı tarixi yazılmadığından və bu tarixə dair simvollann təsvirini verəcək araşdırma apanlmadığmdan qədim türklərin dini inanışlar sistemindən danışılarkən vaxtaşırı totemizm, şamanizm və türk dini, mifologiyası və etnoqrafıyası ilə bağlı araşdırmalarda artıq kifayət qədor geniş yayılan başqa «izm»lərdən söz açılmışdır ki, bu iddialann da öz kökləri vardı. Belə ki, XIX yüzillikdə Avropada materializmin siirətlə yayıl- mağmın ardından hər bir din hadisəsini animizm və fetişizm37, totemizm və şamanizm adlan altmda izah etməyə çalışırdılar. Qədim türk din tarixinə dair əsərlərə hazır qəlib şəklində köçürülməklə şamanizm də əski türk dini - tanrıçıhğm yerinə keçirilmiş, bu inanc sisteminin osasları şamanizmlə eyniləşdirilmişdir. «Din» dedikdə nəyin ııəzərdə tutulduğu belə anlaşılmayan bir sıra «araşdırmalar»da şamanizmə «din» adını verilir, türk dmi düşüncə sisteminin alt qatında - əsasında «şamanizm» adlı dinin varlığından danışılmışdır. Buna V.Radlov və b. müəlliflərin şamanizmlə bağlı verdıklori bilgilər də birbaşa, ya dolaylı olsun, yol açmışdır. Həmin bilgilərdə isə şamanizmin məlız XIX əsrdəki şəkli öz əksini tapırdı. Q.V.Ksenofontov hələ 1920-ci iltardə «Ural-Altay şamanizmində divanəlik kultu» əsərində yazırdı ki, müasir yakut şamanlığı xalqın dini etiqadı deyil və özlüyündə xalq təbabatinin qədim mövhumi üsullannın təsvirini verir» [255, s.259]. Türk mədəniyyətinin öz ölçüləri olduğunu qətiyyən hesaba almadıqlarından tarixçilərin, sosioloqlarm türk dini-mifoloji görüşlarində şarranizmin yeri ilə bağlı yol verdikləri yanlışlıqlar getdikcə daha dərin kök salmışdır. 37 Qeyd etmək ycrinə düşər ki, ıızun müddətdən bəridir d in b r tarixiııdə animizmin varlığı da inkar olunur [254, с.206]. Son dövrlərsə fetişizmdən də dinin ayrıca forması kimi, demək olar, danışılmır. Çiinki fetişizm, magiya vn animizm elemcntləri keçdiyi bütün tarixi m ərhəblər boyu dini mtlşayiət etmişdir [321]. Şaman dünyagörüşü tipinə görə müxtəlif dini sistemlərlə bir arada yaşamağa qabildir. Elə bu, şamanizmin ayrılıqda bir din olmadığınm sübutudur [384, s.100]. Lakin ayrı-ayn tədqiqatlarda şamanizm ilkin mənasmda anlaşıhr, üstəlik din düşüncəsi tarixin bəlli bir çağı ilə sərhədləndirilir. Bu isə din düştincəsi fenomeni üçün yolverilməzdir. Bir çox aıaşdırmalarda isə «şamanlıq» adı ilə olsa-olsa Altay və Yakut şamanizmi anlaşılır ki, onun da bütövlükdə qədim türk inanışlan deyə qəbul edilib əski türk dini sistemi ilə eyniləşdirilməsi doğru deyil. Uzun zamandan bəri dini birlik içərisində yaşamayan türk topluluqlanndan birində ya bir neçəsində mövcud olaıı və özü də digər dini sistemlərin təsiılərinə ınəruz qalan inanclan tarixin türk adıyla tanıyıb bildiyi digər türk topluluqlannm da hər birinin və biitünlükdə hamısmm arxaik inamşlan kimi təqdim eləmək yanlış yoldur. «Türk milli mədəniyyəti»nin müəllifı İ.Qəfəsoğlu da vaxtilə şamanizmi, ümumiyyətlə, türk inanış sistemi saymır, onu «türklərin öz düşüncəbrinin məhsulu olmayıb ayrı-ayrı dinlərdən gələn təsirlərin bir- birmə qanşmasmdan meydana çıxmış təsəwürlər sistemi» adlandırırdı. Həqiqətən, mənşədə пэ olur olsun, şamanizm funksional-semantik özəlliyi etibarilə türk dini sistemi olan tannçılıqdan fərqli bir hadisədir. Türk din tarixinə dair araşdırmalarda qeyd olunduğu kimi, ənənəvi türk dini dtişiincə sistemi Göy-Tanrı adı çevrəsində təşəkkül tapmış orijinal sistemdir [129, s. 126], Yəni bu din sistemi Göy-Tanrı anlayışı üzərində qurulmuşdur. Aralarında dərinlərdən gələn bağlılıq olması üzündən dünyagörüşü sistemləri kimi tanrıçılıqla şamanizmin sərhədlərini bəzən dəqiqliyi ilə müəyyən etmək ınümkün olmasa belə, bu anlayışları eyniloşdirməyin də doğru olmayan nəticələrə gətirəcəyi qaçılmazdtr. Çünki gerçəkdə türk mentalitetinin əsasında şamanizm dayanmır. Ənəııəvi bir comiyyatdə iki fərqli etnokonfessional эпэпэ, ayrı köklərdən gələn iki dini-mifoloji inanc sistemi açıqca yan-yana yaşaya bilməzdi. Şamanizm türk xalq sufıliyinə ciddi şəkildə təsir göstərə bilmişdirsa də, türk tannçılığına o, sonradan qanşaraq bu din sisteminin praktik yöniinü təşkil etmiş, bu yolla tiirk mədəniyyətinin az qala bütün qatlanna təsir göstərmişdir. Yeri gəlmişkən, etnoqrafik materiallann verdiyi belə bir bilgi də diqqəti çəkir ki, bir çox türk topluluqlannda tanrıçıhqla bağlı keçirilən mərasimlərə şamanlar buraxılmırdılar; şaman mədəniyyətiylə yaşayan cəmiyyətlərdə adətən belə təsəwür värdı ki, yuxan dünyanm ilahi varlıqlarına, hami ruhlara şaman yox, topluluğun daha çox sayılıb-seçilən nümayəndəsi və ya başçısı üz tutmalıdır [384, s.105]. Bu isə şamanlann Tann ilə, əlbəttə, heç hansı təmas Yüklə 162,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|