Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)
Yüklə 162,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
sanki birmənah şəkilda qəbıı! edilmiş və öz ölçüləri olan anlayışlara qarşı müııasibətdə şamanlar sərbəst davraııaraq həmin məfhumlara bəzən öz bildikbri aıılamlan yükbyiriər. Əslində şaman praktikasmın əsasmda da sərbəst iınprovizasiya dayanır. Şaman əfsanələrinin araşdırılması bu qənaətə gətirmişdir ki, eyni bir süjet həm mif, həm rəvayət, həm də mifoloji rəvayət kimi qarşıya çıxa bib r [318, s.269]. Şamanizm mifləri h əb gərəyincə öyrənilməmiş, aynca araşdırma mövzıısuna b eb çevrilməmişdir. Bununla ЬэгаЬэг aydmdır ki, şaman mətnbrinin süjetbri folklorun motiv fondunun əhəmiyyətli qatını təşkil edir, epik arxaikadakı bir çox mifoloji personajlar isə şaman keyfiyyəti daşıyır. Şaman mifologiyasmdan gələn ünsürbr əski mifoloji təfəkkürün sonrakı mərhəbbrində də öziinü aydın göstərir. Türk şaman mifologiyasmda geniş yer tutan varlıqlardan biri Ulgendir. Altaylarda və şorlann ənənəvi dini-mifoloji təsəwürbrində эп ulu ruhlardan biri, yaradılışın göy qatmı dolduran işıqlı ruhlann başçısı və demiurq olaraq bilinən Ülgenin «işıqlı», «ağ», «səmavi» kimi vəsfləri var. Bir çox müəllifbrə görə, Altay tatarlarımn Bay Ülgeni heç bir zərər toxundurmayan xeyirxah varhqdı. Mifoloji varlıq olaraq Ülgen obrazı daha dolğun şəkildə Cənubi Sibir və Altay türkbriniıı ənənəvi dini-mifoloji təsəvviirbrində qorunmıışdur. Altay qamlan idrakm yetə bilməyəcəyi qədər ali olan ulu Tann (Tenqri) ilə ııisbətdə onu bir qədər aşağı pilbdə dayanan ~ «ikinei dərəcəli» vo təsəvviirə gəb bibn varlıq göziindo görürdiibr. Bu baxımdan əski türklərdə guya Ülgenin yerini Tannnın tutmuş olduğuna dair diişüncə yanlışdır. Nəinki qədiın tiirk dövriində, ebcə də sonrakı dövrbrin ənənəvi təsəvvürlərində Tenqri və Ülgen obrazlan пэ qarşılaşdınlır, пэ də qanşdırılırdı. Türklərin tannçıhq (Göy-Tanrı) inanemdakı yeganə tannnm Ülgen olduğu fıkri bu mənada etnik-mədəni ənənənin faktları ib təsdiqini tapmır. Bu qənaət öz qaynağını hər halda digər dinlərin təsirinə məmz qalan kosmoqoııik miflərdən almış ola bilir. Teleut şamanlarmın ləsəvvürlərinə görə məskəni göybrdə olan ruhlann böyük qismi «ülgenbr»dən sayılmışdır. Bütün bu ruhlardan эп üstütı qatda isə ulu «ana Bay Ülgen» qərar tutmuşdu. Umay anaya edibn dualarda da bir qayda olaraq ulu göy ruhu Ülgenin adı çəkilir. Bir çox müəlliflər «əbədi göyün oğlu» olduğu düşünülən Üigeni Mərkəzi Asiyanın əski xalqlanndakı göy ruhu ilə əlaqələndirməyə, digər mibllifbr isə qadın görünüşündə təsavviir olunan yer ilahosi ib bağlamağa meyillidirbr. İllgenin эп əski çağlarda qadm tanrıça (?) olduğu da iddia edilmişdır. Türkoloqlann bir çoxu isə Ülgeni əski türk təfəkkürii məhsulu olmayıb, onun sonradan buryat mifologiyasmdan alındxğım söybyir. Bıınıııı bir səbəbi, yəqin ki, əski ttirk yazdı mətnbrində və bir çox liiğətlərdə «Ülgen» adımn çəkilməməsidir. Buna istinad edərək bir çox araşdıncılar həm Ülgenin, həm də Erlikin Altaylann dini dünyagörüşündə sonradan yer aldığı qənaətində olmuşlar. Bəzi tədqiqatçılar Ülgenı Mərkəzi Asiya mənşəli göy mhıı olaraq görürlər. Lakin onun olduqca qədim bir kökdən gəldiyinə, Altay monşəli olub, monqol çağma qədərki dövrün məhsulu olduğuna, bu ruhu Altay türklərinin teleutlar vasitəsib monqollardan aldıqlanna və öz hamibri saydıqlarma, onun hətta əski bir qıpçaq tannsı (!) olduğuna dair b eb fıkirbr var. Buryat mifologiyasmda «Ülgen» adı həm də dünyanın intəhasızlığım bildirən bir anlayış idi. Altay qamları Ulu Tannya nisbətdə oııu «ikinci dərəcəli olan» bir varlıq kimi tanıyır, qəbııl edirdibr. Bunuııla yanaşı Altay türkbrində qam sadəcə göyün ən böyük ruhu olan Ülgenə qurban vermək üçün göyə çıxardı. Xakascada «kainatm yaradıcısı, dünyanı yaradan» mənasmda işbnən Ülgenin adına «barça enezi bay Ülgen» («bütün varlığın, yaradılmış olanlann ulu anası miibarək üzlti mtiqəddəs Ülgen») də deyilibdir. Buradakı «Pars enezi» qisminin bəzən «pars», bəzən isə «mars» da oxunaraq mifoloji kontekstdən кэпаг, yanhş izah edilməsi hadisəsinə də rast gəlinir. Halbuki burada «barça enezi» sözbri ib Bay Ülgenin «bütün var olanın, varlığın, bütün yaradılmışların ulu anası» olduğu fikri çatdınlmaq istənmişdir. Bəzən «Kayra xan» deyə miiraciət elədikbri Ülgeni altaylarda kişi göriinüşlü təsəvvür etmişbr. Onun ebcə də qadın kimi təsəwiir olıınması faktı isə teleutlarda da qeydə ahnmışdır. Əski bııryatlarda Ülqen exe «ana torpaq, yer ana» mənası bildirirdi. Çünki mifoloji sistemdə torpaq, yer bütün insanlarm böyiik aııası, lıəyat verən ulu qüwət və təbiət başlanğıcı sayılırdı. Onun torpaqla bağhlığı bütiin təsəwürlərdən daha əskisi sayılmalıdır (Lakin bunun matriarxatla əlaqəbndirilməsinin də elmi əsası yoxdur. Sadəca, artım, bolluq diişüncəsi ilə bağlılığına görə toфaq hər zaman qadın başlanğıcı ib eynibşdirilmişdir). Şorlarda və kumandinbrdə isa bir kimsənin şaman ola biləcəyinin də Ülgenin iradəsi ib bağlı olduğu düşünülürdü. Ülgenin xidmətində dayanan Manqdışire və Maydere kimi obrazlara gəldikdə, bunlar buddizmdən gəlmədir və bir fıkrə görə də, bııddizm mifologiyasındakı şəklindən sadəcə adlan qalan həmin varlıqlar funksional təbiətlərinə göıə tiirk şaman personajlandır. Məlız Bay Ülgeni Erliklə qarşılaşdınnaqla bir çox araşdırıcılar əski Wık dini sisteminə bəzoıı də dualist bir din xarakteri verməyə çalışmışlar [130, s.20]. S.Surazakova görə isə, Altayda qədim türklər arasında Ülgen ilə (eloco də yeraltı diinyanm ağası Erliklə) bağlı qeydə rast gəlinmir ki, bu da həmiıı varlıqlaıın adlannm altaylarm dini panteonunda (!) sonradan meydana çıxdığını göstərir [366]. Şaman dualarmda bclo onun «Bay Ülgen» adı yer-su mhlarınm admdan sonra gəlirdi. Araşdmcılann bir qismi iso Ülgeni, ümuuıiyyətlə, monqol mənşəli kökə bağlayırlar. Adının geıçək yozumu ilo bağlı пэ qədər dəyişik və ümumun qəbul etmədiyi fıkirlər olsa da, arxeoloji, etnoqrafik və dilçilik materiallan belə bir qənaətə gətiıir ki, Ülgen obrazı mifoloji simvolikasma görə yerin qadm obrazlı təcəssiimüdür. Monqol və tiirk xalqlan üçün mifoloji təsəvviirlərin izinin oıtaq yönlərini yaşadan bu obraz torpağın qadın təcəssümü [293, s.98] və yer kultunun konkret təzalıürü kimi dağa tapınma ilə bağlıdır. Dağ isə əski diffuz diişüncədə yaşayışm güc qaynağı və morkəzi idi. Bebcə, Ülgen teonimi mifoloji təfokkiirdo boyun, soyım öz yaşadığı torpaqla eynibşdirdiyi dağ kultu ilo də olaqələnir. Ülgenlə bərabər ümumaltay mifologiyasmda davamlı olaraq rast gəlinən bir obraz da Erlikdir. Mifoloji varliq kimi onun cizgilari daha çox Cənııbi Sibir və Altay türkbrinin, ebco də monqol xalqlannm aski tofəkkürünü əks etdirəıı materiallarda qorunubdur. Monqol şaman mətnbrində omı «Erlik tenqri» də adlandırırlar. Lakin elmi ədəbiyyatlardakı bir fikrə goto iso, Erlik buryatlarda lıeç do həmişə yeraltı dünyayla bağlı olmamışdır vo «xan» titulu daşısa da, onu heç bir halda «tenqri» adlandırmamışlar [197, s.62-63]. Erlik obrazı ilə bağlı inamın izbrinə macar qıpçaqlannda da həmçiııin rast gəlinir. Adına bəzon sözlüklərdo yeraltı soltonot hakimi anlamıyla «Yerlik ayna» şoklindo tosadüf olunan bu varliq тйэууэп mənada şumeılordoki Yereşkiqala uyğun gəlir. Sarı uyğurlatdakı «yerlik//yerlık» adı isə, ümumiyyətlo, ölülər səltənəti, dünyasını dəyişmiş- lərin yeıi-yurdu mənası bildirmişdir. Adına həmçinin Erlik xan, İrlik (xakaslaıda) və b. şəkillərdə də rast gəlinən bu mifik obraz haqqında təsovviirlor ziddiyyətli təsiri bağışlayır. Altay-Sayan türkbrinin şamanist inancına görə ilk dəmirçi Erlik xandır. Q.Potaninin qeydinə əsasəıı, altaylılar Erliki əldə ilan təsovvür edəıdibr [328, s. 157]. Tiirk mifoloji mətnbrindən anlaşıldığma görə o, ilk insan, eyni zamanda kultun ilk təsisçisi, yaradıcısı və ilk də icraçısıdır. Onun türk mifologiyası ib köklü bağlılığı bir sıra araşdırıcılar tərəfindən hətta bəzəıı şübhə ib də qarşılanmışdır. Geniş Avrasiya modəniyyəti kontekstində öyrənilmasi oııu тйэууэп monada əski türk tannçılığına bağlasa da, görünür, maddi-mənəvi mədəniyyətə bütün aspektlərdən bağlılığı sübuta yetirilmədiyi üçün bu obrazm köklü şəkildə türk mənşəli bir mifoloji varliq olduğu fıkri bir çox tədqiqatçılar tərəfindən həb də qətiyyətb irəli sürülə bilmir. «Erlik» sözü saqay mifbrində yer altında məskıın olan bütün demonik güclərə veribn ümumi addır və bu adı daşıyan həırıin xtoııik gücbrdir ki, başçılan Erlik (xan) adı ib bilinir [164, 117]. Onu bəzətı «ada» (ata), bəzən hətta «bəy» (biy) də adlandmrlar. Altay şaman dualarında isə «Kayraxan» adı ib anılır [133, s.20]. Doğrudur, əski türkbr arasında buddizmin və buddist ədəbiyyatın yayılmasından sonıa «Eıkliq kaqan» buddizmdoki yeraltı səltonət hakimi Yama’nm epiteti olaraq işbnmişdir. Lakin bu heç do həb Erlik xanm birbaşa buddıst-lamaist görüşbri ilə bağlı olduğu mənasına golmir. Buıyatlarda axirot dünyasınm, yeıaltı soltəııotin sahibi «Erlen xan» adım daşıyıbdır ki, «Erlik» adı ib eyııi köklii olduğu heç bir şübhə doğurmur. Yakutlann təsəwürbrində do Erlik yer altındakı ucsuz-bucaqsız dorin sular səltənətinin, göy doııizin sahibi olan bir rtıhdur. Lakiıı saxa türklərinin şamanist görüşbri ib bağlı veribn bəzi bilgibrdo «Erlik» adı ilə xatırlanan həmin varlıq dərin sular səltənətiylə deyil, işıqlı göy mhları aynlar sırasına da aid olunur. İlk insanm həm do ulu əcdad funksiyasi var vo bıı baximdan Erlik do boşəriyyotin yaradıcısı sayila bilir. Altaylarda ilk insan olaraq bilinəıı, başlanğıcda Ülgenin dostu olduğu söybııibn Erlik həııı də ilk şaman sayılmaqdadır. Ənoııovi Altay iııanışlannda bir veısiyaya göro onu Ülgen özü yaratmışdır, digər versiyaya görə isə onlar qardaşdırlar. Altaylılann inanışına göro, düııyam idarə ebyən xeyir başlanğıc Ülgendən forqli olaraq о, şər başlanğıcı tomsil etmişdir. Aralarındakı mübarizonin do səbəbi insanlann cam üsbymiş. «Qara nəmə» (Kara ııeme) deyibıı şərir ruhlar Erlikin hökmü altında idibr. Bu iizdən də ən böyük fəlakot, qıığın vo эп ağır xəstəliklori altaylılar onun adına bağlayırdılar. Hətta b eb bir iııam vardı ki, kim Erlik haqda düşünürsə onu da azar-bezar tapır. Ölütn məbyi, сэЬэппэт ruhu, yeraltı səltənət hakimi Erlik xan, inamşlara göro, yeraltı dünyadakı çaym qırağında, yüksək bir dağ ətəyiııdə, qırx guşəli daş evdə Yüklə 162,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|