Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)
Yüklə 162,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
yaratmadıqlannı göstərir. Eynilə sufi-dərvişbr də islam rituallanmn iştirakçısı ola bilmirdilər. Beləliklə, şamanizm yalnız əsil və həqiqi mahiyyəti dərk olunduğu zaman çoxölçülü sistem kimi səciyyəbndirilən tiirk dini düşüncə sisteminin parametrlərindən biri təsirini bağışlayır. Yəni пэ qədər ttirk dini ib iç-içə olsa belə, уепэ də o, həmin sistemin ölçülərindən biri kimi qalmaqda, sistem olan türk dini-mifoloji dünyagörüşü çərçivəsində yarımsistem təşkil etməkdədir. Bundan başqa şamanizmə din adını verilən zaman unudulur ki, əgər diıı və ya gerçək mifoloji-dini sistem olsaydı, onun öz ideoloji-nəzəri bazası olmalıydı, kəskin sərhədbri bilinməliydi, başqa dinlərb bu qədər qarışmamalıydı və rast gəlindiyi bütiin yerlərdə eyni, yaxud da bir-birinə yaxm dünya mənzərəsi cızmalıydı. Halbuki köklü problemlərindən heç hansı birində tam və hor kəsin qəbul edə biləcəyi görüş birliyi olmayan bu anlayış haqda onun gerçək varlığım şübhə altına alacaq qədər aydmlıqdan uzaq, tutqun və hətta qaranhq təsəvvürlər var. Bununla yanaşı, nə qədər problemli olsa da, hotta parapsixoloqlan belə çəkən bu özünəməxsus universal, dinamik dünyagörüşü sisteminin, biitün dağmıqlığı ilə belə iimumi qanunauyğunluqlan üzə çıxarıla bilməso də, şamanizmin bir din olmadığı sübuta yetirilmiş sayılır. İlk olaraq harada meydana çıxdığı doğru-dürüst bilinməyən və hilinməsi do çətin olan şamanizmin optimal modelini yaratmaq sarıdan isə alimlər iimidsizdirlər. Bir yerdə çoxallahlılığm erkən şəkli kimi səciyyolondirilən şamanizm başqa yerdə «psixoanalizin qədim şokli» kimi tərif edilir [347, s.18], üçüncü bir halda «эп əski ekstaz texnikası» olaraq gözdən keçirilir. Bir çoxlannm ıso fikrinco, şamanizm hər hansı dinlə bir yerdə yaşamağa ona görə alışa bilir ki, özü sistemi olan ayrıca bir din deyil və dini düşüncə tarixində də heç bir ayrıca mərhələ təşkil etmir. İndi etnoqrafıya, dinlər tarixi, eləcə do psixologiyanın qovuşağında, bəzən fəlsəfi aspektdən öyrəmbıı şamanizm hadisəsinə dair sistemli geniş bilgi sahibi olmağın çətinliyi də bir gerçəkdir. Bu gün Avropada və Amerikada neoşamanizm şəkilləriylə dirçəldilon şamanizm fenomeninin şiiurun dəyişik hallanyla əlaqələndirilməsi onun onənəvi metodlarla araşdınlmasını da az qala qeyri-mümkün edir. Türk din düşüncəsini araşdırmaq üçün belə qarmaqarışıq sistcmdən horəkot etməyin пэ kimi nəticələrə gotiro biləcəyini təxınin etıraksə bir e b də çotin deyil. Özlüyündo sistemli din ifadə etməyən bir anlayış dini düşüncə sisteminin əsası olaraq gotürüb bilməz. Şamanizmdə gözəgörünməz ruhlar dünyasıyla insan oğullan arasında əlaqə quran, əslində onlann görünən dünyada təmsilçisi olan giie şamandır. Kiminə görə ruhlan hökmii altında, kiminə görə də ruhlann hökmü altda olan şamanlann nəzərində bütün aləm yaxşı və yaman ruhlarla doludur. Həmin gözəgöriinməz ruhlarla əlaqə yaratınaq qüdrəti iso, inama görə yalmz şamanlardadır. Şamanlann istifadə etdikləri metodlan sadəcə öyrənməkb isə hələ kimsə şaman ola bilməmişdir. Şaman olmaq bir tale işidir vo ondan kimsə qaça bilməz. Şaman olacaq kəsi təbiət özü seçir və bu, ilahidən bir vergidir ki, şaman olacaq kəsin psixoloji vo ruhi-monovi aləmindəki ciddi dəyişiklikbrb bağlıdır. Əski əııənədə də şaman mistik təcrübə qazanırdı. Şamamn şaman olaraq qurulmasmda isə mifoloji Ulu Ana və onun çox sayda atributlan əsas idi. Göybrin və hami ruhlann qoruduğu şamanlar təbiətb danışıb anlaşmağı, ruhani varlıqlarla təmas qurmağı, göybrdə yaşayan varlıqlarla ünsiyyət saxlamağı və bu yolla şərir ruhların insanlara zərər toxundurmalarmm qarşısım almağı bacaran insanlardı. Bu mənada həmin varlıqlar cəmiyyətb fövqəltəbii ruhlar aləmi arasında bir vasitəçi, mediatordular. Şamanlar daşıdıqları funksiyalanna görə xalq həkimbrinə daha çox yaxın idibr. Maraqhdır ki, şamanm türkbrdəki oski adlanndan «qam» və «baxşı» sözbrinin də bir anlamı lüğətbrdə «təbib, həkim» olaraq göstərilir; məsəbn, Əbu Həyyanm kitabmda «qam»ın qarşılığı kimi «həkiın» verilir [37, s.46]. Süleyman Əfondi də «Çağatay lüğəti»ndə «qam» sözünü «həkim, təbib» deyə izah edir [140, s.67]. Farsca anonim «Hüdud-əl abm» əsəriııdə təbib deyibnbrin tiirk qamları olduğunu F.Minorski də, L.Potapov da təsdiq edirlər [335, s.134]. Bu giin beb şamanlara veribn adlarda onlann təbiblikb bağlılıqlan qorunmaqdadır. Türküstan şamanlanna veribn adlar sırasmda həmçinin «tavup» (tobib) admın olması bu mənada diqqəti çəkir. Təbiətin ulu qüwətlərində, başlıca olaraq Yerdə, mifoloji düşüncəyə görə, kişi və qadm başlanğıcları birbşmiş kimiydi. Bu baxımdan əcdad ruhlanndan da qiiwət və ilham alan şaman obrazı olduqca sociyyəvidir. Şaman bir fiqur kimi başlanğıcda bolluq, artım ideyasmm daşıyıcısı olan Ulu Anam sımvolizə etmişdir. Şaman praktikası da daha çox topluluğun başı üstünə borokət yağmasım təmin etməyə yönbnmişdir. Təsadüfı deyil ki, şamanlarm bir çoxu ayinbriıı icrası zamanı qadm geyimi geyinmokb şaman kompleksinin qadın tobiətiyb bağlılığı fikrini nəzərə çarpdınrdılar. Tuva xalq inamşlarına görə, tuva şamanlartnm ulu əcdadı da bir qadın şamandır [70, s.330]. Ümumiyyətlə, bir sıra əski cəmiyyətlərdə həm başçı, həm gəbcəkdən хэЬэг verən, həm kahin və həm də təbib olan şamanların aynca yeri var idi. Göybr aləmiyb təmas yaratdığma manılan xaqanların şaman funksiyalanna hələ 1960-cı illərdə M.Mori diqqəti yönəltmişdi [244, s. 136]. V.Zahidoğlunun araşdırmalarma əsasən, «Dədə Qorqud kitabı»nın qəhrəmanı, Oğuz elinin xanı Salur Qazanın şoxsiyyotinin arxa planmı şamanlara məxsus təsir gücünə və ruhlarla təmas qurmaq qabiliyyətinə malik olması təşkil edir» [104, s.36]. Şamanizmin tanmmış araşdırıcılanndan olan A.Lommel deyir ki, şaman əksərən əcdadlarla daim qoruyub saxdahğı toması nəticəsində aldığı fövqəladə güclü mənəvi enerjiyə sahib şəxsiyyətdir... О sadəcə ovun uğurlu keçməyini təmin е1эуэп bir ovsunçu deyil, honı də yaradıcı şairdir ki, mənsub olduğu boyun, soyun monəvi həyatını formalaşdırır [348, s.166]. Bu mənada şaman daha çox xəyaipərəst, şair təbiətli və söz xəzinəsi bol olan, obrazlı təfəkkür sahibi insandı. Məsələn, xalqıtı danışıqda işlətdiyi sözləriıı sayı dörd mini keçmədiyi halda bir yakut şamanmın söz xəziııəsi on iki min sözə çatırdı. Şamanlar, ınama görə, dəli-cinli olan adamları acıqlı ruhlann cəngindən qurtanr, sağalmaz bilinən xəstəliklərə əlac edir, hətta ölənləri dirildə bilir, korlara görmək qüdrəti bəxş ehyirdibr. İlkin çağların şamanı heç də rııhu xəstə, epileptik birisi deyil, ilk öncə ruhunu «yetişdirib özü- özünü yaxşılaşdırmağı bacaran» bir insandır38. İndi belə şamanlarm guya «xüsusən şimal xalqları arasmda yayılmış əsəb xəstoliybri ib çox six bağlı» [35, s.93] ruhi xəstə və ya dəli olduqlarmı qəbul edənlərlə yanaşı, böyük çoxluq artıq şamanizmə daha çox bir mədəniyyət hadisəsi kinıi yanaşmaqdadır. Hallüsinasiyanın təbbtinin anlaşılması da şamana aıtıq ruhi xəstə deyil, ona insanlann psixoloji sferasının sabitbşdiricisi [348, s.166] göztiylə baxmaq imkam vermişdir. Əski topluluqlarda şaman kompleksinin özündə təcəssüm etdirdikbri sonrakı çağlarda mistisizm və mistik yaşantılar adıyla bilinmişdir. Etnik- mədəni ənənədə bəzən hətta ırıüdrik, övliya göziiylə baxılan mistik şamanın transsendent yaşantıları, təəssüf ki, psixiatriyada uzun illər şizofreniya, patoloji geriləmə hah kimi dəyərbndirilmiş, dəli-divanəlik deyə 38 Yeri gəlmişkən, epilepsiyadan ozab çəkan F.Dostoycvski də özünün ürəkkeçm.ıdən avvəlki halını sözlə ifadə oluna bilməyocək bir cuşa gəlmə, böyiik hoz/ kimi tosvir edir. Guya ani olaraq ona ilahi vcrgi verilir, bütün abm in sirri aşkar olurdu. Şamanlarm bu baxımdan da sııasaldı epileptik elan olunması zahiri davranış oxşarlığınm doğurduğu bir aldanışdır. qiymətbndirilmişdir [202, s.3-20], Halbuki psixiatrın nəzərində isterika və ya psixotik hal kimi görünənbr ınədəniyyət daşıyıcılannm gözündə yüzilbr boyunca yaşarı ənənənin gücüyb ritualın aynlmaz bir parçası olub müqəddəstik məzmunu daşıya bilmişdir. Uzun bir dövr ərzində şüurun adi halı sırasına daxil edilə bilməyən пэ varsa, e b о andan patoloji hallar sırasma aid olunmuşdur. Həmiıı hallardı ki, potensial mistik эпэпэ olan şaman mədəniyyətlərində norma sayıhrdı. Bunun iso uzun bir tarixçəsi var. Məsəb ondadır ki, şüurun dəyişik hah adlanan və özlüyündə unikal olan bir hadisə heç hansı şokildə psixopatologiya ib qarışdınlmamalıdır. Şamana vergi verildiyi an onun yaşadıqlan heç də dəli-divanəlik deyildir. Caıılı ənənədə bu mədəniyyət hadisəbrindən hər birinin öz rnənası var. Эпэпэпт özündə ruhi xəstəlikbrlə vergi veribrkən şamanın keçirdiyi böhranlı hallar gözəl fərqbndirə bilir. Bu zaman şamanın yaşantılan bir divanəlik kimi görünürsə də, əslində tam ruhani mahiyyətlidir. Şamanlarm cəmiyyətin sağlamlığı qayğısmı çəkdikbrinə dair təsəvvür ənənəvi inamlar arasında da özünə yer etmişdir. Saqayların inamına görə, insanlara bədbəxtlik gətirəıı ruhlarla Tann şamanlar vasitəsib mübarizə aparır. Tannya veribn kütbvi qurban mərasimbrinə isə şamanlar yaxın buraxılmırdılar. Çünki ruhlar aləmi ilə bağlı şaman ebcə də xtonik abmin gücbri ib də əlaqəbndirilirdi. Məsəbn, yakutlarda эп güclü şamanların hamisi «qara» (xara) epiteti daşıyan acıqlı ruhlar başçısıydı. Bu mənada «ritual paklığı» pozulmasın deyə demonik gücbrb bağlanan şamanlarm tannçılıq mərasimbrində iştirakı yasaq idi. Həmin mərasimbrdə şaman olsa olsa yalnız seyirçi ola bibrdi. Altayiann mənəvi mədəniyyəti ilə bağlı danışarkən şamanlarm fəaliyyət dairəsinin ancaıj xəstəbri sağaltmaq və falçılıq ebməklə məhdudlaşan şamanlar haqda Y.Yamayeva qeyd edir ki, mövsüm mərasimləri onlarsız icra olunardı [398, s.14]. Şüurun dəyişik hallan ib işbməyi bacaran şamanların mərasimbrdə пэ cıir davranacaqları irəlicədən bolli olınadığmdan kanonlan pozacaqları mümkün idi ki, buna da yol verib bilməzdi. Şaman ayin və mərasimbri, ümumilikdə türk dini-mifoloji dünyagörüşünün praktik yönüdür. Əski tiirk şamanizmi bu baxımdan olduqca qədim kökbri olan bir sistemdir. Yakutlarla altaylılar, doğnıdan da, uzun zamanlardan bəri şaman inanışı sistemiylə yaşamışlar. Lakin onlarda dünyanın və insanın yaradılması ib əlaqəli rəvayətlərin də böyük qismi qədim türkbrin milli düşüncələrini əks etdirməyib, ayn-ayn dinbrin təsiriylə meydana çıxmış təsəvvürbr hörgüsiidür. Beləcə, эп müxtəlif hind, Yüklə 162,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|